Ο άνθρωπος, από τις απαρχές του ακόμη πάνω στη γη, προσπαθούσε και εξακολουθεί να προσπαθεί να βελτιώσει την ποιότητα της ζωής του. Η θέρμανση, ο φωτισμός και η επικοινωνία είναι μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα των παραγόντων που εξέλιξε στη ζωή του. Κάποτε χρησιμοποιούσε τη φωτιά για να ζεσταθεί και να αντιμετωπίσει το σκοτάδι, ενώ σήμερα χρησιμοποιεί το ηλεκτρικό ρεύμα και καύσιμα όπως το πετρέλαιο. Κάποτε επικοινωνούσε με σήματα μορς και σήμερα έχει στην κατοχή του το τηλέφωνο, το internet και αμέτρητα άλλα δικά του ευρήματα. Ακόμη και σήμερα, όμως, που βρίσκεται ήδη σε ένα εξαιρετικά ανώτερο επίπεδο συγκριτικά με εκείνο αιώνων πριν, τείνει διαρκώς να επινοεί μεθόδους, τόσο σε τεχνολογικό όσο και επιστημονικό επίπεδο, προκειμένου να βελτιώσει περαιτέρω την καθημερινότητά του.
Το φαγητό είναι ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες επιβίωσης και, συνεπώς, είναι ευνόητη η ενασχόλησή μας με τρόπους βελτίωσης της ποιότητας και ποσότητάς του. Κάπως έτσι, λοιπόν, και δεδομένης της εξέλιξης των επιστημών της μοριακής βιολογίας και βιοτεχνολογίας, που μας παρέχουν πλείστες και ποικίλες δυνατότητες, η εποχή μας θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η εποχή των μεταλλαγμένων. Όχι, δεν αναφέρομαι στους X-men. Αναφέρομαι στα μεταλλαγμένα τρόφιμα ή, ορθότερα, τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα. Από το 1983 που εμφανίστηκαν τα πρώτα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα στις Η.Π.Α. μέχρι σήμερα, έχει δημιουργηθεί μια σειρά αντιδράσεων, τόσο από την επιστημονική όσο και μη επιστημονική κοινότητα, που ποικίλουν από εξαιρετικά θετικές έως και εξαιρετικά αρνητικές.
Πρωτίστως, καλό θα ήταν να έχουμε όλοι μια μικρή ιδέα σχετικά με το τι ακριβώς είναι αυτά τα τόσο πολυσυζητημένα μεταλλαγμένα τρόφιμα που διχάζουν την κοινή γνώμη από την πρώτη στιγμή της εμφάνισής τους. Πρόκειται, λοιπόν, για ανθρώπινη παρέμβαση στο γενετικό υλικό (DNA) των οργανισμών. Πρακτικώς, αυτό σημαίνει ότι έχουμε τη δυνατότητα να δημιουργήσουμε φυτικά προϊόντα που συνιστούν την τροφή μας, τα οποία θα φέρουν κάποια νέα χαρακτηριστικά προς δικό μας όφελος. Για παράδειγμα, έχουμε τη δυνατότητα να δημιουργήσουμε καλαμπόκι το οποίο είναι ανθεκτικό στα ζιζάνια, χαρακτηριστικό που το ίδιο το φυτό δε διαθέτει φυσιολογικά. Μερικά από τα πιο συνηθισμένα μεταλλαγμένα τρόφιμα είναι η σόγια, η πατάτα, η ντομάτα, η παπάγια και το καλαμπόκι, ενώ γίνονται πλέον προσπάθειες ακόμη και για τροποποίηση ψαριών και βοδινού κρέατος. Η μέθοδος της γενετικής τροποποίησης πλεονεκτεί σε σύγκριση με όλες τις προηγούμενες που έχουν δοκιμαστεί κατά την πάροδο του χρόνου, στο ότι έχουμε τη δυνατότητα να επιλέξουμε τον τρόπο με τον οποίο θα τροποποιήσουμε τον οργανισμό που θέλουμε, διαλέγοντας το κατάλληλο γονίδιο από έναν οργανισμό και εισάγοντάς το σε αυτόν του οποίου τις ιδιότητες θέλουμε να μεταβάλλουμε. Καλό δεν ακούγεται; Η αλήθεια είναι πως τα θετικά που διέπουν τη χρήση γενετικά τροποποιημένων τροφίμων είναι πολλά και σημαντικά.
Ένα από τα πιο σημαντικά πλεονεκτήματα αυτής της μεθόδου είναι η δυνατότητα που μας παρέχει να βελτιώσουμε τις φυτικές καλλιέργειες σε ποσότητα και ποιότητα. Το προαναφερθέν παράδειγμα του καλαμποκιού με ανθεκτικότητα σε ζιζανιοκτόνα εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο η γενετική τροποποίηση μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση της παραγωγής. Τα καλαμπόκια δεν πλήττονται από τα ζιζάνια και, επομένως, είναι μεγαλύτερος ο αριθμός των φυτών που θα επιβιώσουν και θα αναπτυχθούν από ό,τι αν δεν υπήρχε αυτή η ανθεκτικότητα. Η αντοχή σε ζιζάνια, φυσικά, θα μπορούσε να επιτευχθεί και με τη χρήση κατάλληλων ζιζανιοκτόνων. Τα ζιζανιοκτόνα, όμως, βλάπτουν το περιβάλλον και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που ρυπαίνουν υδάτινα οικοσυστήματα εμποδίζοντας, έτσι, τη χρήση του νερού τους προς όφελος του ανθρώπου. Η αυξημένη αποδοτικότητα των καλλιεργειών μπορεί να συσχετιστεί και με άλλες ιδιότητες που προσφέρει η γενετική τροποποίηση στα φυτά, όπως είναι η αντοχή σε ξηρασία, παγετό ή αυξημένη εδαφική αλατότητα, καθιστώντας, έτσι, εφικτή την καλλιέργεια σε εκτάσεις που δεν επέτρεπαν φυτική ανάπτυξη. Σε ό,τι αφορά την ποιότητα, μια από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτή κατά την οποία οι επιστήμονες μεταβάλλουν τη γενετική σύσταση ενός φυτικού οργανισμού ώστε να αυξήσουν το περιεχόμενό του σε βιταμίνες, γεγονός που ευνοεί τόσο την ανάπτυξη του ίδιου του φυτού (συμβάλλοντας και πάλι σε αυξημένη αποδοτικότητα καλλιεργειών) όσο και τον καταναλωτή του, είτε αυτός είναι ο άνθρωπος είτε τα ζώα. Επιπροσθέτως, η γενετική τροποποίηση έχει κατορθώσει να αυξήσει τη διάρκεια ζωής πολλών τροφίμων, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα δαπάνης μικρότερων χρηματικών ποσών για τη συντήρησή τους, γεγονός που, βέβαια, συνεπάγεται και μικρότερη επιβάρυνση του ανθρώπινου οργανισμού με συντηρητικές χημικές ουσίες.
Πέραν των ανωτέρω πλεονεκτημάτων, όμως, η επιστήμη των μεταλλαγμένων τροφίμων έχει αρχίσει να διεισδύει σε βαθύτερους τομείς της ζωής μας. Για παράδειγμα, είναι γνωστό ότι ορισμένοι άνθρωποι μπορεί να είναι αλλεργικοί σε συγκεκριμένα τρόφιμα, ενώ άλλοι όχι. Με την κατάλληλη γενετική τροποποίηση, λοιπόν, είναι δυνατή η εξάλειψη του παράγοντα που θα προκαλέσει την αλλεργική αντίδραση στους πρώτους και καθίσταται, τελικά, εφικτή η κατανάλωση του προιόντος από αυτούς. Εξίσου εντυπωσιακή, αν όχι και περισσότερο, είναι και η προσπάθεια για δημιουργία των λεγόμενων “φαγώσιμων εμβολίων”. Χαρακτηριστική είναι η δημιουργία ενός στελέχους μπανάνας, η οποία εμπεριείχε τις κατάλληλες ουσίες ώστε, μετά την κατανάλωσή της, να προκαλέσει ανοσοποίηση στον ανθρώπινο οργανισμό λειτουργώντας ακριβώς όπως θα λειτουργούσε και ένα εμβόλιο.
Μολονότι η αξία των μεταλλαγμένων τροφίμων είναι αναμφισβήτητη, ορισμένοι ισχυρίζονται πως τα μειονεκτήματα της χρήσης τους υπερτερούν των πλεονεκτημάτων τους και γι’ αυτό αντιτίθενται σε αυτήν.
Αρχικά, η συνεχώς αυξανόμενη χρήση τροποποίησης του γενετικού υλικού φυτών με στόχο την ανθεκτικότητά τους σε έντομα που τα απειλούν, έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία (μέσω βιολογικής εξέλιξης) νέων ειδών εντόμων ανθεκτικών στα προϊόντα αυτών των γονιδίων που αμύνονται στα έντομα. Η δημιουργία νέων ειδών εντόμων μπορεί να πραγματοποιείται μέσω φυσικών βιολογικών μηχανισμών αλλά είναι απάντηση σε ανθρώπινη παρέμβαση και, άρα, διαταράσσει την ισορροπία του φυσικού περιβάλλοντος, μια και δίχως αυτήν την παρέμβαση δε θα είχε συμβεί. Τούτη η διαταραχή της περιβαλλοντικής ισορροπίας, ακόμη κι αν ακούγεται ασήμαντη σε κάποιους, μπορεί να αποκτήσει τεράστια σημασία μακροπρόθεσμα, μια και ο άνθρωπος είναι άμεσα συνδεδεμένος με το περιβάλλον στο οποίο ζει. Επιπλέον, η αύξηση των τροποποιημένων φυτών με ανθεκτικότητα σε ζιζανιοκτόνα οδηγεί κάποια στιγμή και σε ανθεκτικότητα των ίδιων των ζιζανίων σε αυτά τα ζιζανιοκτόνα, καθιστώντας τα τελευταία μη αποτελεσματικά και δημιουργώντας την ανάγκη για εύρεση νέων, πιθανώς και τοξικότερων από τα προηγούμενα, άρα και επιβλαβέστερων για τους ζωικούς οργανισμούς και τον άνθρωπο.
Εκτός από την περιβαλλοντική επιβάρυνση, τα μεταλλαγμένα τρόφιμα κατηγορούνται και για μια σειρά δεινών που αφορούν πιο άμεσα τον άνθρωπο. Σε επίπεδο υγείας, τα μεταλλαγμένα τρόφιμα έχουν κατηγορηθεί συχνά ως αλλεργιογόνα για ορισμένες ομάδες ανθρώπων. Σε κοινωνικό επίπεδο, είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμη και οι αγρότες που δε συμφωνούν με την καλλιέργεια γενετικώς τροποποιημένων προϊόντων, αναγκάζονται να την ασπαστούν προκειμένου να ανταπεξέλθουν στον αυξανόμενο ανταγωνισμό, μια και τα μεταλλαγμένα είδη σχετίζονται με μεγαλύτερες αποδόσεις σε επίπεδο ανάπτυξης αλλά και ανθεκτικότητας. Συνεπώς, ευνοείται το μονοπώλιο, που πιθανώς να οδηγήσει, σε μερικά χρόνια, στην καταναγκαστική κατανάλωση μεταλλαγμένων τροφίμων ακόμη και από ανθρώπους που αντιτίθενται σε αυτήν.
Άρα; Εν τέλει, η ζυγαριά γέρνει προς τα θετικά της χρήσης μεταλλαγμένων τροφίμων και άρα, πρέπει να τα χρησιμοποιούμε ή προς τα αρνητικά και, άρα, πρέπει να αποφεύγεται η χρήση τους; Η αλήθεια είναι πως το νόμισμα έχει πάντοτε δύο όψεις. Κανένα ανθρώπινο επίτευγμα μέχρι τώρα δε στερείται μειονεκτημάτων. Και το ηλεκτρικό ρεύμα έχει προκαλέσει ηλεκτροπληξία και θάνατο σε πολλούς ανθρώπους, αλλά δε νομίζω πως κάποιος από εμάς θα αντικαταστήσει τα φώτα στο σπίτι του με λυχνάρια. Συν τοις άλλοις, τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα είναι μία νέα εφαρμογή της επιστήμης στη ζωή του ανθρώπου. Κανείς δεν έχει πεθάνει από τέτοια τρόφιμα, αλλά για να λέμε και την αλήθεια, το νεαρό της ηλικίας αυτής της μεθόδου δε μας επιτρέπει να γνωρίζουμε τα πιθανά μακροπρόθεσμα αποτελέσματά της. Επομένως, το αν κάποιος τίθεται υπέρ ή κατά της χρήσης της είναι καθαρά υποκειμενική υπόθεση, ενώ το μόνο σίγουρο είναι πως, όπως και με όλα τα μέχρι τώρα ανθρώπινα επιτεύγματα, θα ήταν συνετό να αποφεύγεται η αλόγιστη ή κακή χρήση της, προκειμένου να περιοριστούν κατά το δυνατόν τα ήδη γνωστά μειονεκτήματα και να αποκτήσει μεγαλύτερη βαρύτητα η πληθώρα πλεονεκτημάτων που τη χαρακτηρίζει.