Τα ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας

Ιστορικά η Ιταλία υπήρξε κέντρο σημαντικού πολιτισμού, αρχαίου και νεώτερου, η κοιτίδα της Αναγέννησης που επηρέασε με τη σειρά της ολόκληρη την ανθρωπότητα. Οι Έλληνες από τη 2η π.Χ χιλιετία εγκαταστάθηκαν στη Νότια Ιταλία και τη Σικελία. Κατά την αρχαιότητα στο νότιο τμήμα της Ιταλικής χερσονήσου και τη Σικελία οι Έλληνες κάτοικοί της είχαν αναπτύξει πρωτοφανή για την εποχή πολιτισμό και η περιοχή ονομαζόταν Μεγάλη Ελλάδα. Ο πλούτος και η ευημερία τους οφειλόταν κυρίως στο εξαγωγικό και διαμετακομιστικό εμπόριο. Εντυπωσιάζουν εξάλλου μέχρι τις μέρες μας τα ελληνιστικά μνημεία, λαμπρά οικοδομήματα και μεγάλα δημόσια έργα από τα οποία απομένουν πλούσια και επιβλητικά τμήματα στις Συρακούσες, τη Μεσσήνη, τον Τάραντα, το Ρήγιο (αρχαιολογικός χώρος της Ποσειδωνίας στο Σαλέρνο, ο Σελινούντας της Σικελίας, ο ναός του Δία στο Αγκριτζέντο και πολλά άλλα). Εκεί έζησε επίσης ο Αρχιμήδης και άλλοι Έλληνες σοφοί της αρχαιότητας.

Η Ιταλία απέκτησε για πρώτη φορά πολιτική και πολιτισμική ενότητα με την ίδρυση, την ανάπτυξη και την ακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Τον 5ο αιώνα δέχτηκε εισβολές βαρβάρων, οι οποίοι κατέλυσαν τη Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Παρόλα αυτά η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, το Βυζάντιο συνέχισε να επηρεάζει έντονα πολλές περιοχές της Ιταλίας, που βρισκόντουσαν ακόμα υπό τον έλεγχό της (μέχρι την απώλεια των ιταλικών εδαφών επί του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ι’ Δούκα, όπου Νορμανδοί κατέκλυσαν τη περιοχή).

Μέρη της Νοτίου Ιταλίας, που μπορεί ακόμα να συναντήσει κανείς το ελληνικό γλωσσικό ιδίωμα.

Οι Έλληνες της Κάτω Ιταλίας, της Μεγάλης Ελλάδας κατοικούσαν σε περιοχές κυρίως παραθαλάσσιες που βρισκόντουσαν στο ίδιο γεωγραφικό πλάτος με την ηπειρωτική Ελλάδα. Στις δύο νότιες επαρχίες της Ιταλίας, στην Καλαβρία και στην Απούλια, σώζονται και σήμερα ακόμη νησίδες με περισσότερους από τριάντα χιλιάδες ελληνόφωνους κατοίκους, των οποίων η διάλεκτος απασχολεί τους γλωσσολόγους και τους ιστορικούς. Το γεγονός ότι ακόμη και στην εποχή μας, στην οποία η πολιτισμική αφομοίωση είναι ευκολότερη από ποτέ και μετά από τόσους αιώνες μόνιμης εγκατάστασης και κατοίκησης στον ιταλικό χώρο, υπάρχουν κοιτίδες ελληνόφωνου πληθυσμού ίσως μαρτυρά τη δύναμη της θέλησης των ανθρώπων να διατηρήσουν τη πολιτισμική και γλωσσολογική τους ταυτότητα τους πρώτους αιώνες μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης.

Βυζαντινή Θεωρία

Η πρώτη, η βυζαντινή θεωρία ανάγει τα Ελληνικά της Κάτω Ιταλίας στον Μεσαίωνα όποτε άποικοι από τις ανατολικές επαρχίες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μεταφέρθηκαν στη Νότιο Ιταλία. Η ανάκτηση της Ιταλίας από τον στρατηγό του Ιουστινιανού Βελισάριο το 538 μ.Χ υπήρξε κατά μεγάλο μέρος βραχύβια. Λογγοβάρδοι εισβολείς θα κατακερμάτιζαν τις βυζαντινές ιταλικές κτήσεις δημιουργώντας έναν αμυντικό εφιάλτη στο δυτικό σύνορο της αυτοκρατορίας. Μετά το 552 μ.Χ οπότε ο στρατηγός Ναρσής συνέτριψε τους Γότθους το μεγαλύτερο μέρος της ιταλικής χερσονήσου νότια της Ρώμης εντάχθηκε ξανά στη τροχιά της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Πολλοί Έλληνες από διάφορα μέρη της αυτοκρατορίας κυρίως από την Ανατολή, κρατικοί υπάλληλοι, στρατιωτικοί, έμποροι και μοναχοί επισκεπτόταν την Ιταλία. Μέχρι και την καθιέρωση των Ελληνικών ως επίσημη γλώσσα του βυζαντινού κράτους από τον αυτοκράτορα Ηράκλειο (575-641 μ.Χ), φαίνεται ότι οι κάτοικοι των ελληνόφωνων χωριών της Κάτω Ιταλίας αποτελούν απογόνους εκείνης της μετανάστευσης από ανατολάς προς δυσμάς.

Αρχαία Θεωρία

Η δεύτερη η αρχαία θεωρία υποστηρίζει την αδιάσπαστη συνέχεια της ελληνικής διαλέκτου της Κάτω Ιταλίας από την αρχαιότητα ως

Η ακμή των ελληνικών πόλεων της Κάτω Ιταλίας, αντανάκλαση της οποίας υπήρξε ο πλούτος τους και η ακτινοβολία του πολιτισμού τους οδήγησε τους ιστορικούς να υιοθετήσουν διεθνώς τον όρο Μεγάλη Ελλάδα (Magna Graecia) αναφερόμενοι σε εκείνα τα μέρη της ιταλικής χερσονήσου.

σήμερα. Γιατί η διάλεκτος αυτών των ανθρώπων περιέχει προ βυζαντινά, δωρικά στοιχεία που σημαίνει ότι η γλωσσική παράδοση ουδέποτε διακόπηκε από την αρχαιότητα, συνεχίστηκε στους πρωτοχριαστιανικούς χρόνους και ύστερα κατέληξε όπως διασώζεται σήμερα. Ενισχύθηκε μόνο τα πρωτοχριστιανικά έτη εφόσον η γλώσσα της διάδοσης της νέας θρησκείας αλλά και η επίσημη γλώσσα της βυζαντινής αυτοκρατορίας υπήρξαν τα ελληνικά. Από τη μελέτη της ιστορίας των Ελληνικών θυλάκων επί του ιταλικού εδάφους της Νοτίου Ιταλίας και της Σικελίας προκύπτει επίσης ότι τα ελληνικά γράμματα και η ελληνική παράδοση γνώρισαν μια περίοδο ακμής μετά την Άλωση στα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας. Επικρατέστερη λοιπόν φαντάζει η αρχαία θεωρία αφού φαίνεται ότι η γλώσσα αφομοιώθηκε στους μεσοβυζαντινούς χρόνους από τους κατοίκους της περιοχής και δεν προήλθε από αυτούς.

Η επιβίωση

Λόγοι γεωγραφικοί και πολιτικοί συντέλεσαν ώστε η Ιταλία να δεχθεί τον μεγαλύτερο όγκο των Ελλήνων προσφύγων. Η φυγή των Ελλήνων προς την Δύση είχε αρχίσει πολλά χρόνια πριν την Άλωση, ήδη από τα μέσα του 14ου αιώνα οπότε ο κίνδυνος πτώσης της Κωνσταντινούπολης διαγραφόταν καθαρά. Η φυγή εντάθηκε μετά τη πτώση της Θεσσαλονίκης το 1430 και κυρίως μετά τη σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας το 1439.

Η γειτνίαση της Ιταλικής χερσονήσου και της Σικελίας με την ελληνική ενδοχώρα αποτέλεσε βασικό παράγοντα έλξεως των ελληνικών πληθυσμών ενώ παράλληλα η ανεχτική προς τους Έλληνες πολιτική των Ιταλών ηγεμόνων (επάνδρωση κρατικών θέσεων από Έλληνες και η ευεργετική δράση των Ελλήνων λογίων) ενθάρρυνε τον εποικισμό των πρώτων.

Οι λόγοι της επιβίωσης των ελληνικών διαλέκτων είναι κοινωνικοί και γεωγραφικοί. Στις περιοχές της Καλαβρίας και της Απουλίας η ελληνική παράδοση και η ελληνική παιδεία παρέμειναν ζωντανές λόγω της απομόνωσης του ορεινού γεωγραφικού αναγλύφου. Οι ελληνόρυθμες μονές έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση της γλώσσας μέσω της γραφής κειμένων της ελληνικής γλώσσας στο λατινικό αλφάβητο. Παρόλα αυτά οι ελληνικοί ορθόδοξοι πληθυσμοί της Κάτω Ιταλίας ενισχυμένοι από τους νέους μετά την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, διέμεναν σε ένα χώρο που βρισκόταν κάτω από την άμεση δικαιοδοσία και επιρροή της παπικής εκκλησίας, ένα χώρο κυρίως θρησκευτικής αδιαλλαξίας. Οι Έλληνες απόδημοι της νότιας Ιταλίας και Σικελίας κατόρθωσαν να διατηρήσουν την πνευματική και εθνική τους ιδιοτυπία με την πάροδο του χρόνου και κάτω από την πίεση των εκκλησιαστικών αρχών η τελευταία δοκιμάσθηκε σκληρά, σε πολλές περιστάσεις μειώθηκε αλλά δεν κλονίστηκε ώστε να επιβιώνει στις μέρες μας όχι μόνο με τη γλωσσική της μορφή αλλά και μέσω παραδόσεων, τραγουδιών και θρύλων.

Άρτε που ετάσα ετού στη μασσαρία
ιβλοώ την πόρτα τσε το λιμπιντάρι
ιβλοώ τη μάνα τσ’ όλα τα παιδία
Απόι το τσιούρη που ένε o τζενεράλη.

Μόλις που φτάνω σ’ αυτό το σπίτι
ευλογώ την πόρτα και το κατώφλι
ευλογώ τη μάνα και όλα τα παιδιά
και τον κύρη που είναι ο αρχηγός.

Κάλαντα Χριστουγέννων της ελληνόφωνης Κάτω Ιταλίας.

Τα ελληνόφωνα χωριά σήμερα

Τα Ελληνικά της Κάτω Ιταλίας ή Κατωιταλική διάλεκτος ή Γραικάνικα ή Griko ομιλούνται από λίγο περισσότερους από τριάντα χιλιάδες κατοίκους στη Καλαβρία και το Σαλέντο. Σήμερα η γλώσσα περιέχει αρχαία, μεσαιωνικά, νεοελληνικά και ιταλικά στοιχεία. Η ελληνόφωνη περιοχή του Σαλέντο, η μεγαλύτερη από τις δύο, αποτελείται από έντεκα ελληνόφωνα χωριά (Calimera, Carpignano, Castrignano dei Greci, Corigliano d’Otranto, Martano, Martignano, Soleto, Sternatia, Zollino, Carpiggnano Salentino, Cutrofiano) . Σε κάθε μια από αυτές τις περιοχές συναντάει κανείς σε διαφορετικό βαθμό μαζί με την ομιλία της ελληνικής διαλέκτου, ήθη, έθιμα και παραδώσεις που ανάγονται τόσο πίσω όσο τα μεσαιωνικά βυζαντινά χρόνια ή ακόμα και στην αρχαιότητα. Επίσης η ευρύτερη περιοχή βρίθει ακόμα και σήμερα από εξιταλισμένα τοπωνύμια ελληνικής προέλευσης. Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και για λόγους κυρίως οικονομικούς αλλά και πολιτιστικούς, όπως η καθιέρωση της ιταλικής τηλεόρασης ο αριθμός των ομιλούντων μειώθηκε δραστικά. Σήμερα αποτελεί μια γλώσσα μειονοτική αλλά όχι λησμονημένη αφού διδάσκεται στα σχολεία και επιβιώνει χάρη στο ενδιαφέρον των κατοίκων της περιοχής για τις ρίζες τους.