Θυσία για τους σπόρους, ένα ψήγμα ιστορίας

Το τότε Λένινγκραντ, δεν είναι άλλη πόλη από τη σημερινή Αγία Πετρούπολη, τη πρώην δηλαδή πρωτεύουσα της αυτοκρατορικής Ρωσίας, από την εποχή κιόλας του ιδρυτή της, του Μεγάλου Πέτρου, έως το έτος 1918. Μετά το θάνατο του Λένιν, το 1924, μετονομάστηκε σε Λένινγκραντ προς τιμήν του τελευταίου. Στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η Αγία Πετρούπολη πολιορκήθηκε από τους Γερμανούς για 17 μήνες, με συνέπεια τον αποκλεισμό της. Είναι κτισμένη στις εκβολές του ποταμού Νέβα, στις ακτές της Βαλτικής Θάλασσας. Κιόλας πριν τα χρόνια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου ήταν ένα σημαντικό κέντρο βιομηχανίας, ιδιαίτερα χημικών προϊόντων, χαρτιού και υφασμάτων. Είναι στολισμένη με πολυάριθμα κτίρια, ανάκτορα και μέγαρα της εποχής του τσαρικού καθεστώτος που σήμερα χρησιμεύουν ως μουσεία, βιβλιοθήκες, ινστιτούτα κτλ.

Η κήρυξη του πολέμου και η πολιορκία της πόλης.

Η γερμανική επίθεση άρχισε, κατά παραβίαση του Γερμανό-Σοβιετικού συμφώνου μη επίθεσης Μολότοφ-Ρίμπεντροπ στις 03:15 το πρωί της Κυριακής 22 Ιουνίου 1941. Σε λίγες μόνο βδομάδες η γερμανική πολεμική μηχανή είχε καταλάβει χωρίς μεγάλη αντίσταση το Μρεστ-Λίβετοφσκ, το Κάουνας, και τη Βίλνα, διανύοντας μέσα σε τέσσερις μέρες 320 χλμ. Μέχρι τις 10 Ιουλίου οι γερμανικές δυνάμεις είχαν διανύσει τα τρία τέταρτα του δρόμου προς το Λένινγκραντ φτάνοντας στη λίμνη Πέιπους. Ταυτόχρονα σχεδόν από την 1η Σεπτεμβρίου οι Φινλανδοί, οι οποίοι αν και μην έχοντας εισχωρήσει επίσημα στην συμμαχία του άξονα, βρίσκονταν σε εμπόλεμη κατάσταση με τη Σοβιετική Ένωση, συνδράμοντας με αυτό το τρόπο το επιθετικό έργο των Γερμανών και αναμένοντας από αυτούς την αντίστοιχη στρατιωτική, υλική και τεχνολογική αρωγή αλλά και τη διπλωματική υποστήριξη για τη διεκδίκηση των χαμένων γαιών που απώλεσαν από το Ρωσοφινλανδικό πόλεμο του 1939-1940. Κατέλαβαν έτσι την περιοχή της Καρελία, εισβάλλοντας στη σοβιετική επικράτεια στις 15 Σεπτεμβρίου 1941, αρχίζοντας έτσι τη πολιορκία του Λένινγκραντ, η οποία έμελλε να διαρκέσει 872 εφιαλτικές μέρες για τους κατοίκους της.

Κατόπιν άρχισε η επέλαση των γερμανικών τεθωρακισμένων. Μέσα σε λίγες μονάχα εβδομάδες οι δύο πρώτες γραμμές της πόλης είχαν διατρηθεί και εξουδετερωθεί με τα χιτλερικά στρατεύματα να απέχουν απόσταση αναπνοής από την τελευταία γραμμή άμυνας των σοβιετικών, σχεδόν στα περίχωρα του Λένινγκραντ. Τα επιτελεία του Χίτλερ, κατά παρότρυνση του ίδιου βιάζονταν να προσθέσουν τη ρωσική μεγαλούπολη των τριών εκατομμυρίων κατοίκων στα τρόπαια τους. Είχαν επίγνωση ότι η νίκη τους αυτή, θα είχε τεράστια ψυχολογική επίδραση στο ηθικό των ημέτερων τους στρατευμάτων αλλά και των αντιπάλων, αφού για τους Σοβιετικούς, το Λένινγκραντ αποτελούσε τη πόλη σύμβολο, τη πόλη που έθρεψε και γέννησε την Οκτωβριανή Επανάσταση.

Όμως η αντίσταση που συναντούσαν ήταν ανηλεής και γινόταν σκληρότερη όσο τα γερμανικά στρατεύματα πλησίαζαν στα όρια της πόλης. Εκεί δόθηκε η αποφασιστική μάχη, με τους Σοβιετικούς να χρησιμοποιούν στο μέτωπο όσες εφεδρείες μπορούσαν να διαθέσουν, μαζί με αυτές και τους ναύτες του στόλου της Βαλτικής που διατάχθηκαν από το επιτελείο τους να βγουν στη στεριά και να πολεμήσουν ως πεζικό. Στα τέλη του Σεπτεμβρίου 1941 η γερμανική προέλαση στις πύλες του Λένινγκραντ είχε οριστικά ανακοπεί.

Οι Γερμανοί στρατηγοί του ανατολικού μετώπου αλλάζοντας πλέον στρατηγική, διέταξαν τις ευέλικτες μονάδες των τεθωρακισμένων αλλά και το μεγαλύτερο μέρος του υπόλοιπου στρατεύματος του βορρά, να στραφεί περαιτέρω βαθύτερα στη ρωσική ενδοχώρα με κατεύθυνση

Μεταξύ 8 και 10 Σεπτεμβρίου 1941 η Λουφτβάφε έριξε 8.000 εμπρηστικές βόμβες καταστρέφοντας τις αποθήκες τροφίμων της πόλης. Μεταξύ 4 Σεπτεμβρίου και 31 Δεκεμβρίου 1941 το γερμανικό πυροβολικό έριξε 13.000 οβίδες βομβαρδίζοντας τη πόλη 272 φορές. Εκείνες τις τραγικές ημέρες η δύναμη των υπερασπιστών του Λένινγκραντ ήταν εξοπλισμένη με 10.000 κυνηγετικά τυφέκια, 12.000 πιστόλια, λίγες χειροβομβίδες και κοκτέιλ Μολότοφ. Ιδιαίτερα η καταστροφή των αποθηκών τροφίμων επιδείνωσε τη κατάσταση των πολιορκημένων, ενώ ακόμα πολλές χιλιάδες βόμβες θα ρίχνονταν στις 872 μέρες της πολιορκίας. Επάνω: Ο Καθεδρικός Ναός του Αγίου Ισαάκ. Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας ο χρυσός του τρούλος βάφτηκε γκρι ώστε να μην γίνει στόχος των εχθρικών βομβαρδισμών.

τη Μόσχα, αφήνοντας έτσι το Λένινγκραντ αποκλεισμένο από ξηράς με ρητή εντολή στις πυροβολαρχίες και στη Λουφτβάφε να βάλλουν αλύπητα τη πολιορκημένη πόλη μέχρι να τη μετατρέψουν σε μία άμορφη μάζα ερειπίων, σβήνοντας την εντελώς από το χάρτη.

Ήταν η αρχή ενός Γολγοθά για τους κατοίκους του Λένινγκραντ, που ήταν καταδικασμένος να διαρκέσει 29 ολόκληρους μήνες, Αρχικά χιλιάδες παιδιά και ηλικιωμένοι κατάφεραν να φυγαδευτούν από το μόνο δρόμο που παρέμενε ανοικτός, τη παγωμένη λίμνη Λάντογκα. Όλοι οι υπόλοιποι, όσοι δηλαδή μπορούσαν να αντισταθούν έμειναν εκεί αποφασισμένοι να σώσουν τη πόλη τους ή να πεθάνουν μαζί της. Για όλους αυτούς ο χειμώνας του 1941 υπήρξε αληθινά ζοφερός.

Μόνο με τον πόλεμο μπόρεσα να επισκεφτώ το Λένινγκραντ και να αντιληφθώ πόσο καλύτερα ήταν οι Μοσχοβίτες από εκείνους που αναγκάστηκαν να ζήσουν την πολιορκία του Λένινγκραντ. Η πόλη αυτή ήταν σχεδόν τελείως περικυκλωμένη από τους Γερμανούς επί 900 ημέρες και στο διάστημα αυτό ένα σχεδόν εκατομμύριο, από τα τρία, των κατοίκων της πέθαναν, κυρίως από τη πείνα. Η καθημερινή μερίδα σπάνια ήταν κάτι παραπάνω από δύο μικρές φέτες ψωμί φτιαγμένο από οτιδήποτε άλλο εκτός από σιτάρι. [Περιγραφή Άγγλου δημοσιογράφου που έζησε το πόλεμο στη Σοβιετική Ένωση.]

Οι κεντρικοί αγωγοί ύδρευσης της μεγαλούπολης είχαν καταστραφεί είτε παγώσει, αφήνοντας τη πόλη δίχως νερό, με το ίδιο να ισχύει για και για το κεντρικό δίκτυο θέρμανσης. Οι μερίδες του συσσιτίου περιορίστηκαν σύντομα στο ένα πέμπτο της αρχικής ποσότητάς τους. Χωρίς νερό και θέρμανση με μόλις 100 γραμμάρια ψωμί για τον καθένα οι κάτοικοι του Λένινγκραντ θερίζονται κυριολεκτικά από τη πείνα, το παγετό, τις αρρώστιες αλλά και τα γερμανικά πυρά που δεν διακόπτονται ούτε στιγμή.

Οι πιο πολυμήχανοι σκαρφίζονται πράγματα αδιανόητα για να επιβιώσουν. Βρίσκουν νερό ανοίγοντας τρύπες στους πάγους, καίνε τα έπιπλα και τα βιβλία τους για να ζεσταθούν, φτιάχνουν ψωμί από κυτταρίνη και βαμβακόσπορο, μπισκότα από κόλλα για ταπετσαρίες αλλά δεν παραδίδονται.

Οι σπόροι για το μέλλον.

Ήταν ένας από τους πρώτους επιστήμονες που πραγματικά άκουσαν τι είχαν να πουν οι αγρότες, οι συνηθισμένοι, παραδοσιακοί αγρότες, χωρικοί από όλο το κόσμο και γιατί ένιωθαν ότι η ποικιλομορφία των σπόρων ήταν σημαντική για τα χωράφια τους. [..] Όλες μας οι γνώσεις για τη βιολογική ποικιλότητα και την ανάγκη ύπαρξης μιας ποικιλίας τροφίμων στο πιάτο μας, ώστε να παραμείνουμε υγιείς, ξεπήδησαν από την εργασία του πριν από 80 χρόνια. Αν έπρεπε τελικά να αποδοθεί η ηθική δικαιοσύνη, θα ήταν τόσο διάσημος όσο ο Δαρβίνος. [Gary Paul Nabhan, 1952, βοτανολόγος και βιογράφος του Nikolay Vavilov]

Ο Nikolay Vavilov, 1887-1943, ήταν Ρώσος βοτανολόγος και γενετιστής, πιο γνωστός για το έργο του, για τη μελέτη των φυτών που καλλιεργούνται εκτεταμένα και συστηματικά για τις ανθρώπινες διατροφικές ανάγκες. Είχε αφιερώσει τη ζωή του στη μελέτη και στη γενετική βελτίωση των σπόρων του σιταριού, του καλαμποκιού και άλλων καλλιεργειών δημητριακών που συντηρούν το παγκόσμιο πληθυσμό.

Αποφοίτησε από το Ινστιτούτο Γεωργίας της Μόσχας το 1910 με διατριβή τα σαλιγκάρια ως παράσιτα. Από το 1911, εργαζόταν στο Γραφείο Εφαρμοσμένης Βοτανικής και στο Γραφείο Μυκητολογίας και Φυτολογίας. Ενώ προχωρούσε τις μελέτες του για τη προέλευση των σπόρων των μαζικά καλλιεργούμενων φυτών, o Vavilov από τη θέση του προέδρου της Ακαδημίας Γεωργικών Επιστημών, θέση που απέκτησε το 1924, διοργάνωσε μια σειρά από βοτανικές και αγρονομικές αποστολές, με σκοπό τη συλλογή σπόρων από κάθε γωνιά του πλανήτη. Είχε συνολικά επισκεφτεί 64 χώρες μέχρι τα 55 του χρόνια με σκοπό την ολοκλήρωση και τη προώθηση του έργου της ζωής του. Η αφοσίωση στην επιστήμη του θα κέρδιζε για αυτόν τη διεθνή αναγνώριση στο κύκλο των βοτανολόγων και τη τιμητική θέση κύρους ως πρόεδρος της Γεωγραφικής Κοινότητας πίσω στη πατρίδα του.

Εκτός από το πολυσχιδές έργο του στους τομείς της βοτανολογίας και της γενετικής, και τις πολλές διοικητικές θέσεις οργανισμών που

Με την έναρξη της πολιορκίας του Λένινγκραντ, τα εκθέματα του μουσείου του Ερμιτάζ, μεταξύ των οποίων πίνακες του Μποτιτσέλι, του Ραφαήλ, του Λεονάρντο Ντα Βίντσι και του Ρέμπραντ μεταφέρθηκαν βαθύτερα στη ρωσική ενδοχώρα για να επιβιώσουν του πολέμου και επέτρεψαν πίσω μόνο το 1945 με τη λήξη του. Οι σπόροι του Vavilov δεν έχαιραν τον ίδιο ζήλο προστασίας από τη κυβέρνηση.

έφτασε να κατέχει πριν από το πόλεμο, μοιραία έμελλε να είναι εκείνη του διευθυντή της τράπεζας σπόρων του Λένινγκραντ. Η τράπεζα σπόρων της Αγίας Πετρούπολης ιδρύθηκε το 1894, αλλά τα χρυσά της χρόνια συνέπεσαν με τη δουλειά και το μεράκι του Vavilov ως διευθυντή της. Η τράπεζα σπόρων του Λένινγκραντ με την κήρυξη του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου ήταν η μεγαλύτερη στο κόσμο. Διέθετε το ιλιγγιώδες αριθμό των 250.000 δειγμάτων σπόρων, ριζών και καρπών. Μέσα στην έκταση του κτηρίου, ενός παλαιού τσαρικού μεγάρου, που φιλοξενούσε αυτό το αμάλγαμα ειδών για κάθε φυσιοδίφη φυλάσσονταν ενδεικτικά, 5.000 διαφορετικά είδη φρούτων και μούρων, δέντρα από κάθε μέρος του πλανήτη, τουλάχιστον ένα δείγμα κάθε είδους καρποφόρου δέντρου της Ευρώπης, 40 ποικιλίες φραουλόδεντρων, 40 είδη σταφίδας, 600 διαφορετικές μηλιές από 35 χώρες, εκατοντάδες ποικιλίες από φραγκοστάφυλλα, κεράσια και δαμάσκηνα. Το έργο μια ζωής του Vavilov, τα δείγματα από κάθε ταξίδι του στεγαζόντουσαν εκεί.

Με την έναρξη της πολιορκίας του Λένινγκραντ το μέλημα του Vavilov και τον υπόλοιπων γενετιστών και βοτανολόγων που εργαζόταν στη τράπεζα σπόρων δεν ήταν άλλο πάρα η προστασία της. Μετέφεραν τους πιο πολύτιμους και σπάνιους σπόρους σε ασφαλέστερα σημεία μέσα στο κτήριο και ίδιοι μετέτρεψαν το τελευταίο στο προσωπικό τους κάστρο.

Είναι δύσκολο να ξυπνάς, είναι δύσκολο να πάρεις τα πόδια σου και να βάλεις τα ρούχα σου όταν πεινάς, αλλά όχι τίποτα δεν είναι δύσκολο όταν πρέπει να φροντίσεις τα δείγματα και να τα φυλάξεις. Σώζοντας αυτά για το μέλλον και φυτεύοντας τα ξανά εκεί όπου ο πόλεμος τα έχει ή θα τα ξεριζώσει είναι πιο σημαντικό από τη βολή ενός μονάχα ανθρώπου. [Λόγια βοτανολόγου κατά τη βιογραφία του Nikolay Vavilov από τον Gary Paul Nabhan]

O Nikolay Vavilov ηγήθηκε 115 εξερευνητικών αποστολών σε 64 χώρες, όπως στο Αφγανιστάν, στο Ιράν, στη Ταϊβάν, στη Κορέα, στην Ισπανία, στην Αλγερία, στην Ερυθραία, στην Αργεντινή, στο Περού, στη Βολιβία, στη Βραζιλία, στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε πολλές άλλες.

Όλος ο φυτικός πλούτος της τράπεζας σπόρων έπρεπε το καιρό της πολιορκίας να φυλαχτεί και να προστατευθεί όχι μονάχα από τους ατέρμονους γερμανικούς βομβαρδισμούς αλλά και από τα πεινασμένα πλήθη της πολιορκημένης πόλης που αγνοούσαν το πλούτο πίσω από τις πόρτες του τσαρικού μεγάρου του 18ου αιώνα. Ασφαλώς οι ίδιοι οι εργαζόμενοι μπορούσαν να καταφύγουν στην φαινομενικά εύκολη λύση για τους ίδιους, δηλαδή της αυτοκατανάλωσης των αποθεμάτων τροφίμων που φυλούσαν ως δείγματα στις αποθήκες τους. Πιστοί στη δεοντολογία τους ότι τα δείγματα και οι σπόροι αυτοί ήταν από τη γη για την μεταπολεμική αναγέννηση της ίδιας, οι περίπου δεκαπέντε συνεργάτες του Vavilov έδωσαν τον ευγενή όρκο να συνεχίσουν το έργο τους και να μην καταναλώσουν τα φρούτα και τους καρπούς που φυλούσαν. Καθώς οι γερμανικές ορδές λυσσομανούσαν έξω από τις πύλες της σημερινής Αγίας Πετρούπολης, οι βοτανολόγοι, γενετιστές οχυρώθηκαν μέσα στο κτήριο επιλέγοντας συνειδητά τη λιμοκτονία. Μέχρι τη διάσπαση της πολιορκίας τον Ιανουάριο του 1943 οι περισσότεροι από αυτούς, 9 στον αριθμό είχαν πεθάνει. Για τους υπόλοιπους, συμπεριλαμβανομένου και του Vavilov, η τύχη που τους περίμενε, αυτούς που διατήρησαν μέσα στη λαίλαπα του πολέμου τη μεγαλύτερη βιολογική συλλογή του κόσμου ανέπαφη δεν ήταν καλύτερη. Δεν μπόρεσαν δυστυχώς να ξεφύγουν από τη λοιδορία και τους βυζαντινισμούς της ”Φάρμας των Ζώων”.

Αμέσως μετά τη λύση της πολιορκίας ο κόκκινος κρατικός μηχανισμός έψαχνε απεγνωσμένα εξιλαστήρια θύματα για τη τραγικότητα των

Επάνω: Trofim Lysenko, 1898-1976. ”Είναι υπεύθυνος για την επαίσχυντη οπισθοδρόμηση της Σοβιετικής βιολογίας και της γενετικής, ιδίως, για τη διάδοση ψευδό-επιστημονικών απόψεων, για τυχοδιωκτισμό, για την υποβάθμιση της μάθησης, καθώς και για τη δυσφήμηση, απόλυση, τη σύλληψη, ακόμη και θάνατο, πολλών γνήσιων επιστημόνων”, Andrei Sakharov, νομπελίστας Ρώσος φυσικός, 1921-1989.

ημερών της πολιορκίας. Ο έτερος ισχυρός άντρας της σοβιετικής βοτανολογίας και αγαπητό μέλος του κόμματος Trofim Lysenko εξοβέλισε στη μήνη του τυφλού κυνηγιού προδοτών τον Nikolay Vavilov, με τη κατηγορία αντί σοβιετικών δραστηριοτήτων στη διάρκεια της πολιορκίας. Ο τελευταίος λίγο αργότερα θα έβρισκε το θάνατο προδομένος σε κάποιο σοβιετικό γκούλαγκ. Λόγω της καταξίωσης του προσώπου του, του δόθηκε όμως η ευκαιρία να καταθέσει ψεύτικη απολογία όπου παραδεχόταν ότι ενήργησε προδοτικά με αντάλλαγμα τη ζωή του.

Αντίθετα με το Γαλιλαίο Γαλιλέι, ο Nikolay Vavliov αρνήθηκε την ύστατη στιγμή να αποκηρύξει το έργο του προς χάριν του φθονερού του αντιπάλου και έτσι εξοντώθηκε.

Μπορεί να με πάνε στη πυρά, θα καώ, αλλά δεν θα υποχωρήσω από τις πεποιθήσεις μου. [Τελευταία καταγεγραμμένα λόγια του Nikolay Vavilov, Geoff Hall, Reading Nikolay Vavilov, 2009.]

Η αποκατάσταση.

Το 1955, η ετυμηγορία εναντίον του Nikolay Vavilov μετά θάνατον αναιρέθηκε από το Ανώτατο Δικαστήριο της Σοβιετικής Ένωσης, κατά τη διάρκεια της αποσταλινοποίησης. Μέχρι τη δεκαετία του 1960 η φήμη του είχε πλήρως αποκατασταθεί και δημόσια. Σήμερα και από το 1968 το Ινστιτούτο Βιομηχανίας Φυτών, η συνέχεια της τράπεζας σπόρων του Nikolay Vavilov φέρει τιμητικά το όνομα του. Δόθηκε το όνομα του επίσης σε κρατήρα του φεγγαριού. Η μέγιστη αναγνώριση ήρθε με τη θέσπιση το 1965 του Βραβείου Vavilov που απονέμεται από τη Ρωσική Ακαδημία Επιστημών.

O Vavilov πήρε ακριβείς σημειώσεις οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν ακόμα και σήμερα για την αξιολόγηση των συσχετισμών μεταξύ κλίματος και καλλιεργειών, της πίεσης και τα γεωγραφικά πρότυπα στη ποικιλομορφία των καλλιεργειών. [Rafael J. Routson, Department of Geography and Regional Development, University of Arizona, Tucson.]

Πηγές.