Μια ιστορία λογοκρισίας.

Index Librorum Prohibitorum

Η γέννηση του έντυπου βιβλίου, λίγο μετά τα μέσα του 15ου αιώνα αντιπροσώπευε μια κρίσιμη καμπή
στην ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού, κατά την περίοδο γέννησης των ανθρωπιστικών αξιών. Μετά από κάποια αρχική δυσπιστία λόγω της απόρριψης του έντυπου βιβλίου από την καθεστηκυία αριστοκρατία ή ακόμα λόγω της σχεδόν επιφανειακής και ελλιπής γνώσης για τις δυνατότητες που εκείνο προσέφερε μέσω της εφεύρεσης της τυπογραφίας, η τελευταία σύντομα έγινε το πλέον σεβαστό αντικείμενο ενασχόλησης τόσο για τους λόγιους όσο και για τους στοχαστές της εποχής, οι οποίοι ήταν πλέον σε θέση να συμπεράνουν ότι θα μπορούσε να επηρεαστεί ένας εξαιρετικά μεγάλος αριθμός των ανθρώπων με τα έργα τους και τις ιδέες τους. Ήταν επίσης ενδιαφέρον εργαλείο στα χέρια της κοσμικής και της εκκλησιαστικής εξουσίας, εφόσον η νέα τυπογραφική τέχνη θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί με στόχο την χρήση της ως όργανο προπαγάνδας και ελέγχου.

Όμως εκείνη την εποχή η εφεύρεση της τυπογραφίας φαινόταν πως είχε αρχικά επιτύχει τον ευγενικό της σκοπό. Το ανθρωπιστικό όνειρο μια ευρείας κοινωνίας εγγράμματων πολιτών ήταν μια ορατή πραγματικότητα αφού το βιβλίο ήταν το κοινό έδαφος για την συλλογή και τη συνάθροιση των υφιστάμενων γνώσεων, την διατύπωση νέων σκέψεων και ιδεών και ένα πεδίο ελεύθερου στοχασμού. Ο μεσαιωνικός κόσμος παρόλα αυτά δεν είχε ακόμα αποδεχθεί την ήττα του απέναντι στα μηνύματα του διαφωτισμού και σαφώς δεν είχε καταθέσει τα όπλα, κάτι που όπως θα φανεί παρακάτω έγινε μονάχα τόσο πρόσφατα όσο το 1966.

Η ιδιότητα του κύριου διώκτη της τυπογραφίας από την αρχή πιστώνετε στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, η οποία επέδειξε ιδιαίτερο ζήλο

Ο Γουτεμβέργιος δημοσίευσε τη Βίβλο του το 1455, και με αυτόν τον τρόπο εισήγαγε την τεχνική της τυπογραφίας στη Δυτική Ευρώπη, αυξάνοντας σε τεράστιο βαθμό την παραγωγή γραπτών κειμένων.

στην κατάπνιξη του αγώνα και της προσπάθειας των διαφωτιστών να εισάγουν “καινά δαιμόνια” , σε ένα σύμπαν όπου πολιτιστικά και θεολογικά μονοπωλούσε την εξουσία επί αιώνες, έχοντας παράλληλα και εγκόσμια πολιτική εξουσία. Εν πολλοίς η ”πολιτιστική σταυροφορία” της Εκκλησίας δεν στέφθηκε με την ανάλογη επιτυχία που θα ανέμεναν οι εμπνευστές της. Ένα από τα χαρακτηριστικότερα σύμβολα αυτής της ανικανότητας ήταν η αποτυχία καταπολέμησης των δογματικών-θεολογικών ιδεών του Μάρτιν Λούθερ. Οι 95 θέσεις του που θυροκολλήθηκαν στη Βιρτεμβέργη το 1517, άνοιξαν το δρόμο για μια ιστορική διαδικασία, η οποία λίγα χρόνια αργότερα θα σπάσει τη θρησκευτική ενότητα του χριστιανικού κόσμου.

Παρά τους αφορισμούς που ακολούθησαν και τη καταπίεση που αμέσως άρχισε να υφίσταται η προτεσταντική αίρεση, η Εκκλησία της Ρώμης δεν θα μπορούσε να κάνει τίποτα εναντίον της γρήγορης διάδοσης των λουθηρανικών ιδεών, το κύριο μέσο έκφρασης των οποίων ήταν το τυπωμένο βιβλίο. Το Βατικανό από τότε θα διεξήγαγε έναν ανοικτό πόλεμο κατά όσων βιβλίων θεωρούσε επικίνδυνη την ανάγνωση τους για την πίστη των μελών της Εκκλησίας· μέρος αυτών των βιβλίων θα αποτελούσε ένα απίστευτο απαύγασμα της ανθρώπινης σοφίας κατά τους τελευταίους έξι αιώνες.

Η Εκκλησία προσπάθησε αρχικά να χαλιναγωγήσει τις μεταφράσεις των ιερατικών αποφάσεων και των ιερών κειμένων στην καθομιλουμένη και να απαγορεύσει τη διάδοση τους. Η τυπογραφία όμως καθιστούσε αδύνατο αυτό τον περιορισμό. Η Ευρώπη ήταν για ακόμα μια φορά σε κρίση.

Ο κατάλογος των απαγορευμένων βιβλίων

”Ο τελευταίος πειρασμός”, το έργο του Νίκου Καζαντζάκη, επέσυρε και την μήνη του Βατικανού που το κατέταξε στη διαβόητη μαύρη λίστα των απαγορευμένων βιβλίων. Λίγο αργότερα όμως η λίστα θα ”έβλεπε” την οριστική κατάργηση της.

Η πρώτη επίσημη λογοκρισία ανάγεται πίσω στο έτος 1559, με τη δημοσίευση του καταλόγου ”auctorum et librorum prohibitorum”, υπό τη διεύθυνση του Πάπα Παύλου IV. Ο κατάλογος του Παύλου, όπως έμεινε γνωστός ήταν ο πρώτος από μια ευρεία σειρά παπικών καταλόγων, σαράντα δύο συνολικά στον αριθμό. Σκοπός αυτών των καταλόγων ήταν η καθοδήγηση των ανθρώπων που επιτελούσαν το επίσημο και αναγνωρισμένο έργο του λογοκριτή σε κάθε γωνιά της Ευρώπης, στις αποφάσεις τους για την έγκριση ή την απαγόρευση οποιασδήποτε δημοσίευσης. Ο κατάλογος όμως του Παύλου, ακόμα και στα σχετικά λίγα χρόνια της εφαρμογής του είχε θεωρηθεί ως πολύ αμφιλεγόμενος και υπερβολικά περιοριστικός. Τον Ιανουάριο του 1562 ένα από τα σημαντικότερα παπικά συμβούλια στη πόλη του Τρέντο, όρισε την εξέταση και την τροποποίηση του καταλόγου του Παύλου. Μετά από αρκετές ομιλίες, το συμβούλιο συμφώνησε να διορίσει μια επιτροπή αρμόδια για τη σύνταξη ενός νέου καταλόγου απαγορευμένων βιβλίων. Ο νέος κατάλογος απαγορευμένων βιβλίων, υπό τον Πάπα Πίο IV αυτή τη φορά εκδόθηκε το 1564. Ο κατάλογος αυτός αποτέλεσε τον εγκυρότερο οδηγό απαγορευμένων βιβλίων που η Εκκλησία είχε δημοσίευση και ο ίδιος αποτέλεσε τη βάση όλων των μετέπειτα καταλόγων, ενώ οι κανόνες του έτυχαν ευρείας αποδοχής από τους λογοκριτές και τους μεταφραστές της Ευρώπης.

Η Ιερά Εξέταση ενέργησε ως ένθερμος φύλακας της Πίστης, εκτελώντας το έργο της επίβλεψης της εφαρμογής της απαγόρευσης έκδοσης των βιβλίων του καταλόγου με ευλάβεια. ”Το κυνήγι μαγισσών” συνεχίστηκε με αποφασιστικότητα και χιλιάδες διανοούμενοι υπέστησαν διώξεις για την αποδοχή του προτεσταντικού δόγματος, ή για έτερες αιρετικές ιδέες. Αναμφίβολα από τους πιο γνωστούς απαγορευμένους συγγραφείς υπήρξε ο Γαλιλαίος Γαλιλέι. Ο στόχος των καταλόγων των απαγορευμένων βιβλίων ήταν να προστατευτεί η ορθοδοξία της πίστης, όπως αυτή ερμηνευόταν από τους εκάστοτε εκκλησιαστικούς ηγέτες και να προστατευθεί η διδασκαλία των κανονιστικών κειμένων.

Τον τρόμο της δίωξης από την Ιερά Εξέταση δεν αντιμετώπιζαν μονάχα οι συγγραφείς αλλά και οι τυπογράφοι και οι βιβλιοπώλες.

Με την εφεύρεση της τυπογραφίας στην Ευρώπη στα μέσα του 15ου αιώνα, το πρόβλημα του ελέγχου γιγαντώθηκε. Καθώς περισσότερα βιβλία γραφόντουσαν, αντιγραφόντουσαν και όλο και περισσότερα διαδίδονταν ακόμα γρηγορότερα, ανατρεπτικές και αιρετικές ιδέες εξαπλώθηκαν πέρα από τον έλεγχο των λογοκριτών και της Ιεράς Εξέτασης της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.

Έργα που συγκαταλέχθηκαν στη ”μαύρη λίστα”

Ανάμεσα στα πιο επιφανή ονόματα του καταλόγου των απαγορευμένων βιβλίων ξεχωρίζουμε: κείμενα του Γάλλου φυσικού και μαθηματικού Μπλεζ Πασκάλ, όλα τα φιλοσοφικά δοκίμια του Ρενέ Ντεκάρτ, έργα του Σερ Φράνσις Μπέικον, του Τζων Λοκ και όλα ανεξαιρέτως τα βιβλία του Ντάνιελ Ντεφόε και του συμπατριώτη του, Τζον Στιούαρτ Μιλ.

Ακόμα στο κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων περικλείονται συγγραφικά έργα των Μοντεσκιέ, Βολταίρου, Ντιντερό, Ζαν-Ζακ Ρουσσώ και του Εράσμου. Η λίστα των απαγορευμένων συγγραφέων μεγαλώνει περισσότερο με τη προσθήκη των φιλοσόφων Τσέζαρε Μπεκάρια και του Ιμάνουελ Καντ. Από το αδυσώπητο κυνήγι της Εκκλησίας δεν ξέφυγαν και έργα αστρονόμων όπως του Κοπέρνικου και του Κέπλερ. Από τη λίστα αυτή επίσης δεν απουσίαζε ούτε ο Δάντης Αλιγκιέρι αν και είχε αποβιώσει δύο αιώνες πρωτύτερα, ενώ στη λίστα προστέθηκαν και η ”Παναγία των Παρισίων” και ”Οι Άθλιοι” του Βίκτορος Ουγκώ.

Χωρίς να εκπλήσσει κανέναν ο κατάλογος των απαγορευμένων βιβλίων περιείχε επίσης πολλούς θεολόγους και μεταφραστές της Βίβλου καθώς και ιστορικούς της θρησκείας. Με τον άνθρωπο να έχει απομακρυνθεί από τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση να έχει ήδη ολοκληρωθεί, η πρόοδος των επιστημών υπήρξε τόσο ταχεία όσο και ραγδαία που ήταν αδύνατο να συγκρατηθεί από τα αναχρονιστικά δεσμά των μυωπικών ηγετών του Ρωμαιοκαθολικισμού. Με την Ιερά Εξέταση να αποτελεί θλιβερό απομεινάρι του παρελθόντος, ο κατάλογος των απαγορευμένων βιβλίων έχασε τη βάση της νομιμοποίησης του.

Το τέλος του Index Librorum Prohibitorum

Η τελευταία έκδοση του καταλόγου απαγορευμένων βιβλίων εκδόθηκε το 1948 και ο κατάλογος τελικά κατεστάλη τον Ιούνιο του 1966. Έκτοτε μπορούμε να ισχυριστούμε ότι εκκλησία και επιστήμη, φιλοσοφία ή φωνές αμφισβήτησης μπορούν να επιβιώσουν αρμονικά στο πυρήνα της δικής μας πραγματικότητας της ασύγκριτη τεχνολογικής προόδου , χωρίς μία έκφανση του βίου μας να χρειαστεί να επικρατήσει της άλλης. Ασφαλώς κοιτώντας πίσω τα έργα που κάποτε απαγορεύτηκαν ως αποπροσανατολιστικά για το ανθρώπινο πνεύμα, σήμερα αναγνωρίζονται ως η επιτομή της εργατικότητας αυτού, με οποιαδήποτε προσπάθεια φραγμού της διάχυσης τους να έχει λησμονηθεί. Το ανάθεμα της υπαιτιότητας για αυτήν ποταπότητα που έμεινε γνωστή ως κατάλογος απαγορευμένων βιβλίων σε καμία περίπτωση δεν βαραίνει την πίστη αλλά αυτούς που μικρόψυχοι πολλές φορές έχουν χαρακτηριστεί εκπρόσωποι της.

Πηγές: