Με αφορμή την σωρεία δημοψηφισμάτων τα οποία είτε τελούνται είτε προαναγγέλλονται το τελευταίο διάστημα, χρήσιμο θα ήταν να εξετάσουμε την αξία και την χρησιμότητα τους στο υπάρχον πολιτειακό σύστημα της αντιπροσωπευτικής αστικής δημοκρατίας και συνακόλουθα τα αποτελέσματα της διεξαγωγής τους και την ακτινοβολία την οποία εκπέμπουν. Σε πρώτο επίπεδο, ας κάνουμε μια σύντομη ανασκόπηση της έννοιας της δημοκρατίας. Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα όπου η εξουσία πηγάζει από τον λαό, ασκείται από τον λαό και υπηρετεί τα συμφέροντα του λαού, κεντρικό χαρακτηριστικό της είναι η λήψη αποφάσεων με ψηφοφορία:
- των πολιτών, στην άμεση δημοκρατία,
- ή κάποιων αντιπροσώπων τους, στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία.
Η θεμελιώδης αρχή της δημοκρατίας είναι η ιδέα της αυτοκυβέρνησης. Στην ιδεατή δημοκρατία οι ενήλικοι πολίτες διαμορφώνουν συλλογικές αποφάσεις μέσα σε ένα περιβάλλον ισότητας και ανοιχτής διαβούλευσης, κράτος και κοινωνία γίνονται ένα. Η κοιτίδα της άμεσης δημοκρατίας δεν είναι άλλη παρά η Αρχαία Αθήνα. Εφαρμόστηκε για 140 έτη, από το 462 π.χ. έως το 322 π.χ. με δύο μικρά διαλείμματα τυραννίδων. Αδιαμαρτύρητα σύμβολο της ήταν οι πολιτικοί θεσμοί της Εκκλησίας του Δήμου και της Βουλής των 500.
Καθίσταται σαφές πως πλέον τόσο λόγω του πληθυσμού όσο και της πολυπλοκότητας των κοινωνιών, η άμεση δημοκρατία είναι ικανή να λειτουργεί σε μικρή κλίμακα και τη θέση της έχει δώσει στην έμμεση, αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Το δημοκρατικό ιδεώδες δεν αφορά πλέον την αυτοκυβέρνηση αλλά την αιρετή διακυβέρνηση. Σήμερα, όταν κάνουμε λόγο για δημοκρατία (στις αναπτυγμένες χώρες) εννοούμε την φιλελεύθερη/αστική δημοκρατία, και εξηγούμαι.
Το εν λόγω πολιτικό σύστημα επιδιώκει να συνδυάσει την εξουσία των δημοκρατικών κυβερνήσεων με το στοιχείο της επιβολής περιορισμών στο πεδίο δράσης τους. Στόχος δεν είναι άλλος παρά η εξασφάλιση της ατομικής ελευθερίας, στην οποία εντάσσεται και η ελευθερία από τις αυθαίρετες πράξεις της ίδιας της κυβέρνησης. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο πληθυσμός προστατεύεται από τους κυβερνώντες και οι μειονότητες από τον κίνδυνο της τυραννίας της πλειοψηφίας, που είναι εγγενής στη δημοκρατία. Κατοχυρώνονται συνταγματικά δικαιώματα, της ιδιοκτησίας, της ανεξιθρησκίας, της ελευθερίας λόγου, το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι καθώς και διοργανώνονται δίκαιες τακτικές εκλογές.
Επιπροσθέτως, θα έλεγε κανείς πως στην πολιτική διαδικασία, στόχος της αντιπροσώπευσης δεν είναι μόνο η μεταφορά αιτημάτων και αναγκών στα κέντρα λήψης αποφάσεων αλλά η υπεύθυνη, πολιτικά, νομικά και κοινωνικά υπόλογη διήθηση και ομαδοποίηση τους. Με άλλα λόγια ποιά αιτήματα κρίνεται σκόπιμο να μεταφερθούν, με ποιά σειρά προτεραιότητας και ποιό τρόπο θα ικανοποιηθούν στο πλαίσιο της ισχύουσας έννομης τάξης. Ωστόσο η εμπιστοσύνη στις συνήθεις αντιπροσωπευτικές διαδικασίες μοιάζει πλέον να μην αρκεί.
Εξετάζοντας τα δημοψηφίσματα, θα έλεγε κανείς πως πρόκειται για μια διαδικασία άμεσης ψηφοφορίας ολόκληρου του εκλογικού σώματος, προκειμένου να επικυρωθεί ή να απορριφθεί μια πρόταση μείζονος σημασίας για ένα κράτος. Στην ουσία ταυτίζεται με μια μορφή άμεσης δημοκρατίας στα πλαίσια της αντιπροσωπευτικής.
«Δημοψήφισμα είναι η για βασικά θέματα και σύμφωνα με τις συνταγματικές αρχές που διέπουν τη γραπτή ψήφο και ψηφοφορία, λαμβανόμενη κρατική απόφαση από το εκλογικό σώμα ως ανώτατο όργανο του κράτους».
Γενικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι το Δημοψήφισμα είναι η υπέρτατη εκδήλωση της Αρχής της Λαϊκής Κυριαρχίας που πραγματώνεται σε πολιτεύματα όπου προβλέπεται η άσκηση μορφής της Άμεσης Δημοκρατίας. Ο θεσμός του Δημοψηφίσματος, με την εξελικτική διαδικασία η οποία έχει μεσολαβήσει από την Αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα, τείνει να ταυτίζεται με την αυξημένη, κατοχυρωμένη συνταγματικά εξουσία, που έχει ο λαός, το να λαμβάνει δηλαδή ο ίδιος τις αποφάσεις που τον αφορούν.
Ωστόσο αξίζει να υπογραμμίσουμε και την αρνητική έκφανση των δημοψηφισμάτων. Όπως αναδείξαμε, κατά πολλούς, το δημοψήφισμα είναι η «λυδία λίθος» της δημοκρατίας, αφού αποτελεί την έκφραση της λαϊκής βούλησης με αμεσοδημοκρατικό τρόπο. Διερωτώμαι αν ευσταθεί πλήρως, καθώς δεν είμαστε πολίτες της Αθηναϊκής Δημοκρατίας.
Για του λόγου το αληθές, η συνθετότητα και πολυπλοκότητα των σύγχρονων κοινωνιών, οι ισορροπίες και οι συσχετισμοί, η ευμεταβλητότητα και οι ραγδαίες κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις και ανακατατάξεις δεν επιτρέπουν επιλογές δεσμευτικές και αδιάλλακτες σε βάθος χρόνου. Και δη, επιλογές άκαμπτες, σε ζητήματα πολυδιάστατα που απαιτούν λεπτούς χειρισμούς.
Δεν είναι λίγες οι φορές που τα δημοψηφίσματα στάθηκαν το εφαλτήριο για να πραγματώσουν τις πολιτικές στοχεύσεις τους καιροσκόποι δημαγωγοί. Με άλλα λόγια, τα δημοψηφίσματα συχνά γίνονται έρμαια του λαϊκισμού, καθώς τελούνται εν ονόματι του λαού, με περίσσεια επίφαση δημοκρατικότητας και λαϊκής κυριαρχίας. Συν τοις άλλοις, ορισμένες φορές ο μέσος ψηφοφόρος δεν είναι σε θέση να κατανοήσει την κρισιμότητα ενός ζητήματος, και τις συνέπειες που έπονται από μια δεσμευτική απόφαση για το μέλλον της χώρας. Συνήθως στα δημοψηφίσματα, οι πολίτες καλούνται να δώσουν μια αφοπλιστικά απλή απάντηση σε προβλήματα με πολλές συνισταμένες, η οποία συχνά εξυπηρετεί πολιτικές σκοπιμότητες.
Ο βασικός πυλώνας της σύγχρονης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας είναι η προστασία των μειοψηφικών δικαιωμάτων όπως αναδείξαμε και δεν είναι λίγες οι φορές που μέσα σε ένα κλίμα πόλωσης και διχασμού, απότοκου των δημοψηφισμάτων, η δημοκρατία εκφυλίζεται σε δικτατορία της πλειοψηφίας.
Συνοψίζοντας, κανείς δεν αναιρεί την σπουδαιότητα της λαϊκής κυριαρχίας αλλά οφείλουμε να αναγνωρίσουμε πως η δημοκρατία δεν έχει χαρακτήρα μανιχαϊστικό. Έχουμε ανάγκη μια ευέλικτη αντιπροσωπευτική δημοκρατία, όπου η δυνατότητα της συνεχούς προσαρμογής είναι δυνατή, η ζύμωση είναι διαρκής και ο ορίζοντας μακρόπνοος. Εντέλει, δεν θα πρέπει να ταυτίζουμε την δημοκρατία με μια κατάσταση, με ένα καθεστώς. Η δημοκρατία είναι ένα ευάλωτο πολίτευμα, μια δυναμική διαδικασία που οφείλουμε τόσο να προσαρμόσουμε στα σύγχρονα δεδομένα όσο και να την προασπίσουμε από τυχοδιωκτισμούς και μεθοδεύσεις.
Η δημοκρατία κερδίζεται κάθε μέρα.