Ελευθερία. Μια έννοια, στο βωμό της οποίας έχει χυθεί πολύ μελάνι, πολύ αίμα, έχουν ανατραπεί καθεστώτα, κοσμοαντιλήψεις, πλέον θεωρείται αυταξία και έχει -τουλάχιστον τυπικά- κατοχυρωθεί ως αναπόσπαστο ανθρώπινο δικαίωμα. Τί είναι εν τέλει όμως η ελευθερία και κατά πόσο είμαστε σε θέση να την κατακτήσουμε;
Σε πρώτο επίπεδο, η θέση μου είναι πως η ελευθέρια, αυτή της συνειδήσεως, είναι επίκτητη και καρπός καθαρά προσωπικής προσπάθειας και μόχθου. Η κοινωνία με τους θεσμούς της, προφανώς συντελεί σημαντικά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας, καθώς ως φύσει κοινωνικά όντα, οφείλουμε να βρούμε ένα κοινό παρανομαστή για να διάγουμε το βίο μας αρμονικά με τους άλλους, για να συνυπάρξουμε και να ευημερήσουμε. Ωστόσο, ουκ ολίγοι είναι αυτοί που πέφτουν στην παγίδα και γίνονται έρμαια της κοινωνικής κριτικής, δέσμιοι της κοινής γνώμης. Στο όνομα της ηθικής, καταπιέζουν τις επιθυμίες τους, δεν πραγματώνουν τις ιδιότητες τους, δεν γίνονται οι εαυτοί τους. Συνεπώς δεν είναι λίγες οι φορές που η κοινωνία λειτουργεί ως oλετήρας προσωπικοτήτων.
Η ηθική που προανέφερα, οι νόρμες συμπεριφοράς που θεωρούνται αρεστές και προσήκουσες στην εκάστοτε κοινωνία μεταβάλλονται άρδην και συμβαδίζουν με τις ανάγκες των καιρών, της πολιτείας, της επικρατούσης θρησκείας. Πέρα από ορισμένα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, που προκύπτουν από την ανθρώπινη ιδιότητα αυτή κάθ’ εαυτή, καμία άλλη αξία δεν έχει τις βάσεις για να αποτελέσει θέσφατο και να εμποδίσει την διαμόρφωση της προσωπικής συνείδησης. Καμία θρησκεία, κανένα ιδεολόγημα δεν προσφέρει στέρεα αξιολογικά κριτήρια που οφείλει κανείς να ακολουθήσει και να ενστερνιστεί παρωπιδικά. Όπως πολύ εύστοχα είχε πει ο Αλμπέρ Καμύ, θα είναι κανείς “ή ευτυχισμένος και υπό κρίσιν ή εξιλεωμένος και κακομοίρης”.
Επιπροσθέτως, δεν θα μπορούσε κανείς να παραλείψει άλλο ένα σημαντικό ατόπημα στο οποίο υποπίπτουμε. Πολλές φορές ταυτίζουμε την ελευθερία μόνο με τα δικαιώματα. Η ελευθερία συνεπάγεται και ευθύνες. Και η ελευθερία η ίδια είναι ευθύνη. Ο ελεύθερος οφείλει να έχει το θάρρος να αναλαμβάνει πλήρως τις ευθύνες για τις πράξεις του και να μην μεμψιμοιρεί. Χρήσιμο θα ήταν να γίνει λόγος για τον τρόπο που αποκτά κανείς τη ελευθερία του. Δε κατακτάται με κοινωνικούς αγώνες, σε μάζες και σε αυθαιρεσίες κατά του συστήματος, όπως πολλοί μπαχαλάκηδες -δήθεν επαναστάτες- ευαγγελίζονται. Προφανώς και δεν θα γίνεις περισσότερο ελεύθερος μαχόμενος κατά του παρηκμασμένου συστήματος, καταστρέφοντας δημόσια και ιδιωτική περιουσία. Τέτοιες δράσεις είναι ατελέσφορες, βίαιες και ταυτίζονται με βαλβίδες εκτόνωσης της αγανάκτησης ενώ παράλληλα εξυπηρετούν συμφέροντα. Εντός της μάζας ο άνθρωπος χάνει τη μοναδικότητα του, την ιδιοσυγκρασία του, ενώ παράλληλα εξεγείρονται τα πιο σκοτεινά του ένστικτα. Όποιος διεκδικεί την ελευθερία της συνείδησης του οφείλει να γίνει Πρόσωπο, όχι μέρος της μάζας.
Ο δρόμος για την πραγματική ελευθερία είναι κατά κόρον μοναχικός και δύσβατος. Απαιτεί παιδεία, καλλιέργεια και αυτογνωσία. Ο καλλιεργημένος άνθρωπος εκτιμάει τις ποιότητες, οξύνει την κριτική και αισθητική του αντίληψη. Ορθώνει δική του άποψη, δεν είναι φερέφωνο. Δεν είναι ευεπηρέαστος και παθητικός έναντι στην κοινωνική κριτική. Όλα διυλίζονται και αξιολογούνται βάσει της δικής του οπτικής και ερμηνείας, είναι υπόλογος στη συνείδηση του. Ο καλλιεργημένος άνθρωπος δεν μπορεί παρά να είναι ελεύθερος, και η αληθινή επανάσταση δεν μπορεί παρά να είναι η παιδεία.
Ελεύθερος είσαι όταν δύνασαι να δεις τον κόσμο με τη δική σου μοναδική ματιά.