Ισλάμ και Ευρώπη: Λίγο από την ιστορία τους

Από την πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (476 μ.Χ) μέχρι τις Μεγάλες Ανακαλύψεις και την Αναγέννηση δεν υπάρχει ιστορία, χρονικό ή αγιογραφία της Ευρώπης, κυρίως της κεντρικής και δυτικής περιοχής της Γηραιάς Ηπείρου που να μην κάνει λόγο για τους ζητιάνους,τους πένητες και γενικότερα για όσους ζούσαν υπό τη συνεχή απειλή της πείνας, του λιμού ή του εκάστοτε ηγεμόνα. Τόσο συμβολική αξία απέκτησε η εικόνα του φαγητού, ώστε αυτό που κυρίως να διακρίνει το πλούσιο από το φτωχό να είναι η ικανότητα του πρώτου να δαπανά χρήματα για είδη διατροφής όπως επίσης να είναι ικανός να παραθέσει ένα μεγαλοπρεπές γεύμα ως ένδειξη φιλοξενίας και σεβασμού του καλεσμένου του. Κανόνας άλλωστε της μεσαιωνικής Ευρώπης υπήρξε επί αιώνες η ελεημοσύνη, από την οποία ήταν εξαρτημένο ένα δυσανάλογα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού. Η βαθιά φτώχεια των μεσαιωνικών κοινωνιών είχε ως συνέπεια η μεγάλη μάζα των ανθρώπων να έχει στη διάθεσή της ελάχιστα χρήματα για την ικανοποίηση των στοιχειωδέστερων αναγκών της. Κατά τη διάρκεια της Μαύρης πανώλης (1346-1353, έτη έξαρσης της Μαύρης πανώλης) οι άνθρωποι περίμεναν άλλους να πεθάνουν για να τους πάρουν τα ρούχα τους, εξαπλώνοντας την επιδημία γρηγορότερα. Οι πλούσιοι διακρίνονταν και πάλι επειδή μπορούσαν να ανταποκριθούν στη δαπάνη καινούργιων ενδυμάτων.

Pieter Bruegel the Elder, Αγροτικός Γάμος (Peasant Wedding) 1567. Πήλινα σκεύη με χυλό, σούπα και ψωμί.

Με άλλα λόγια η Ευρώπη του πρώιμου κυρίως Μεσαίωνα ήταν μια υποανάπτυκτη κοινωνία με όλα τα χαρακτηριστικά που έχουν επικρατήσει να χαρακτηρίζουν μια τέτοια σήμερα: Η οικονομία χαρακτηριζόταν από υπό – απασχόληση του πληθυσμού, ο βαθμός αστικοποίησης ήταν ακόμα επιδεικτικά μικρός και η κατανομή του εισοδήματος ήταν τουλάχιστον άνιση χωρίς να λείπουν τα φαινόμενα του υποσιτισμού, του αναλφαβητισμού και της εξάπλωσης των ασθενειών.

Εάν λοιπόν αποδεχτούμε ότι η μεσαιωνική Ευρώπη υπήρξε μια κατά βάση υποανάπτυκτη περιοχή της υδρογείου, αυτό δικαιολογείται από το ελάχιστο ενδιαφέρον των Αράβων για αυτήν, μιας και ενώ οι γεωγραφικές τους γνώσεις συνεχώς αυξάνονταν, οι γνώσεις τους για την Ευρώπη παρέμειναν στάσιμες.

Στις μουσουλμανικές περιοχές σε αντίθεση με τη μεγαλύτερη έκταση της Ευρωπαϊκής Ηπείρου την αναφερόμενη περίοδο, το εμπόριο άνθησε και αναπτύχθηκε ένας ανθηρός πολιτισμός, με επίκεντρο την Μέση Ανατολή και την σημερινή περιοχή της Ανδαλουσίας αφομοιώνοντας κυρίως στοιχεία της περσικής αλλά και της ελληνιστικής παράδοσης. Πόλεις όπως η Βαγδάτη (Οίκος της Σοφίας , μεταφράσεις του Αρχιμήδη, του Ευκλείδη και του Πτολεμαίου), η Αλεξάνδρεια και η Κόρδοβα, αναδείχθηκαν σε μεγάλα κέντρα μάθησης, στα οποία διασώθηκε και καλλιεργήθηκε η σοφία του αρχαίου κόσμου όταν στην Ευρώπη είχαν εντελώς εκλείψει. Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης άλλωστε εισήχθησαν για πρώτη φορά στη Δυτική Ευρώπη πολλούς αιώνες αργότερα μέσω αραβικών μεταφράσεων. Όχι μονάχα το εμπόριο και η διανόηση αλλά και οι θετικές επιστήμες ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένες στον Αραβικό κόσμο, σηματοδοτώντας την χρυσή εποχή του ισλαμικού πολιτισμού.

Οίκος της Σοφίας Βαγδάτη, Ο Οίκος της Σοφίας στην Βαγδάτη αποτελούσε μια από τις μεγάλες βιβλιοθήκες του αρχαίου κόσμου, όπως η Μεγάλη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και η Αυτοκρατορική Βιβλιοθήκη της Κωνσταντινούπολης.

Την εποχή εκείνη, η μεταφορά της γνώσης γινόταν από το περισσότερο προηγμένο Ισλάμ προς την πιο καθυστερημένη Ευρώπη. Η έρευνα σε ορισμένους τομείς ήταν προφανής. Τομείς όπως αυτοί της ιατρικής, των μαθηματικών, της αστρονομίας, της γεωγραφίας και της μουσικής μονοπώλησαν για πρώτη φορά μετά τη κλασική εποχή το ενδιαφέρον των πνευματικών ανθρώπων την ίδια στιγμή που στην Ευρώπη οποιαδήποτε σκέψη που θρησκευτικά δεν ήταν εύλογη και άγγιζε τα όρια της ασέβειας έπρεπε ουσιαστικά να εξοστρακιστεί. Η συμβολή των μουσουλμάνων λόγιων στις φυσικές επιστήμες, κυρίως τα θαυμαστά επιτεύγματα των τελευταίων στα μαθηματικά (άλγεβρα) και την ιατρική (σύστημα υγείας, νοσοκομειακή οργάνωση και ανατομία), ήταν αποτέλεσμα της δημιουργηκότητας με την οποία θα εμπλούτιζαν σημαντικά τους βιοτικούς σκοπούς και τον ορθό τρόπο ζωής της κοινότητάς τους.

Κιταμπ αλ-τζαμπρ, Αλ-Χουαρίζμι. Σελίδα απο το Κιραμπ αλ-τζαμπρ του Αλ-Χουαρίζμι, με τον τελευταίο να θεωρείται ο πατέρας της άλγεβρας.

Τι ήταν όμως αυτό που οδήγησε την ακμάζουσα επιστημονική έρευνα του Ισλάμ και αργότερα τις ίδιες τις κοινωνίες που το απάρτιζαν στη παρακμή την ίδια ακριβώς στιγμή που η δυτική επιστήμη αναβίωνε του Μεσαίωνα; Η αλλιώς θα μπορούσε ένα αναπτυγμένο Ισλάμ να συνυπάρξει παράλληλα με μια αναπτυγμένη Ευρώπη οικονομικά, βιομηχανικά και πολιτιστικά;

Από τον 17ο αιώνα και μετά κανείς δεν μπορούσε να αγνοήσει μια άνευ προηγουμένου μεταβολή της παγκόσμιας ισχύς από ανατολάς προς δυσμάς. Το Ισλάμ είχε μετατραπεί σε ένα οικονομικό και πνευματικό τέλμα. Οι εμπορικές σχέσεις μεταξύ Ευρώπης και Μέσης Ανατολής αντιστράφηκαν. Οι βιοτέχνες της Ανατολής κάποτε προμήθευαν τους Ευρωπαίους με λεπτά υφάσματα, χαλιά, ταπετσαρίες, πορσελάνες με αντάλλαγμα πολύτιμα μέταλλα,σκλάβους κτλ. Από τον 16ο αιώνα και μετά, η Ευρώπη παρήγαγε και εξήγαγε βιομηχανικά προϊόντα με αντάλλαγμα αποξηραμένα φρούτα, μπαχαρικά και κυρίως αργότερα βαμβάκι. Ακόμα αργότερα η θαλασσοκρατορία των Ευρωπαίων στον Ινδικό Ωκεανό θα κατέστρεφε σχεδόν ολοκληρωτικά και το μουσουλμανικό ναυτιλιακό εμπόριο. Είναι εμφανές ότι το εμπορικό ισοζύγιο Ανατολής και Δύσης έγερνε πλέον αποφαστιστικά προς την τελευταία.

Οι αλλεπάλληλες επιδρομές που δέχτηκε ο ισλαμικός κόσμος των 13ο αιώνα (Σταυροφορίες, εκδίωξη των Μαυριτανών από την Ισπανία και

O Κήπος του Αρχιτέκτονα – Χενεραλίφε, αποτελεί ένα απο τα εκπληκτικότερα αρχιτεχτονικά επιτεύγματα των Μαυριτανών της Γρανάδας.(Ανδαλουσία, Ισπανία)

αποκορύφωμα η μογγολική εισβολή που σκόρπισε το τρόμο στην Ανατολή) ήταν αρχικά υπεύθυνες για την πτώση του κλασσικού ισλαμικού πολιτισμού. Ο πολιτικός ιστός είχε διαρραγεί, τα αστικά κέντρα είχαν υποστεί λεηλασίες, η κεφαλαιακή βάση της ανθίζουσας αν και ακόμη οικονομικά δειλής μουσουλμανικής μεσαίας τάξης καταστράφηκε. Στα χρόνια που ακολούθησαν ήρθε η ώρα του σκοταδισμού να επισκεφτεί αυτή τη φορά το Ισλάμ φέροντας στο προσκήνιο τον αδιάλλακτο θρησκευτικό φονταμεταλισμό. Το μεγαλύτερο σφάλμα του Ισλάμ ήταν ίσως ο φόβος για την ανακάλυψη που κυριολεκτικά ξύπνησε την Ευρώπη από το μεσαιωνικό λήθαργο. Στον μουσουλμανικό κόσμο εμπόδιο στην εισαγωγή της γνώσης στάθηκε η θρησκευτική υπερηφάνεια. Η άρνηση της τυπογραφίας, η οποία θεωρήθηκε δυνητικό εργαλείο ιεροσυλίας και αίρεσης συνέβαλε περισσότερο από οτιδήποτε άλλο στην αποκοπή των μουσουλμάνων από το κύριο ρεύμα γνώσης. Το αποτέλεσμα αυτού του πνευματικού διαχωρισμού, της τεχνικής καθυστέρησης και αργότερα της βιομηχανικής εξάρτησης ήταν η ισορροπία της βιομηχανικής ισχύος να γέρνει σταθερά εις βάρος του κόσμου του Ισλάμ.

Σήμερα η Μέση Ανατολή προσελκύει ένα ελάχιστο ποσοστό των παγκόσμιων επενδύσεων (περίπου το 5%). Κακή διακυβέρνηση, εθνικές έριδες, κακό κλίμα, ακατάλληλοι ηγέτες, φτώχεια, πείνα, αρρώστια, υπερπληθυσμός, πολιτική αστάθεια και συρράξεις. Η Μέση Ανατολή σήμερα ζεί ένα Μεσαίωνα σαν αυτόν της Ευρώπης πριν πέντε αιώνες. Ο Μαξ Βέμπερ είχε αναφέρει πώς η κουλτούρα δημιουργεί τη διαφορά. Οι προοπτικές μιας καινούργιας Αναγέννησης για τη συγκεκριμένη περιοχή του πλανήτη, όπως αυτή είναι σήμερα,μπορούν ακόμα και με αυτάρεσκη αισιοδοξία να χαρακτηριστούν ως φτωχές. Το ερώτημα που θέτει η κοινωνική κυκλική θεωρία είναι αν οι δυνάμεις της ανθρωπότητας είναι για ακόμα μια φορά ικάνες να μεταδώσουν το πνευματικό φως εκεί όπου πρωτύτερα το δανείστηκαν. Είναι η κουλτούρα της Ευρώπης γενικά αρκετά μεγάθυμη για ένα τέτοιο άλμα;

Ο Πολύβιος (203 π.Χ – 120 π.Χ) είχε διατυπώσει ότι το χρέος αυτού που συγγράφει ιστορία είναι η αντικειμενικότητα. Ο τελευταίος όταν επιχειρεί κάτι τέτοιο αναγκάζεται άμεσα ή έμμεσα να βασιστεί στο έργο άλλων. Προς χάρη της αντικειμενικότητας, θεωρώ ασφαλώς αναγκαίο να γίνεται αναφορά στις πηγές.

• The Wealth and Poverty of Nations: Why Some are So Rich and Some So Poor (David Landes)

• The Unbound Prometheus (David Landes)

• Truth and Progress in Economic Knowledge (Roger Backhouse)

• Before the Industrial Revolution: European Society and Economy, 1000–1700 (Carlo M. Cipolla)