Ο πόλεμος της Τριπλής Συμμαχίας

Στο μεσαίο τμήμα του γεωγραφικού συνόλου της Νοτίου Αμερικής, στο μέσο δηλαδή αυτού που αποκαλούμε Λατινική Αμερική βρίσκεται η Παραγουάη. Η Παραγουάη υφίσταται ακόμη τις καταστρεπτικές συνέπειες ενός πολέμου, που στα μέσα του 19ου αιώνα την έφερε αντιμέτωπη με τη τότε Τριπλή Συμμαχία (Βραζιλία, Αργεντινή, Ουρουγουάη) υποστηριζόμενη από τη Μεγάλη Βρετανία. Κατά τη διάρκεια του πολέμου εκείνου η Παραγουάη έχασε όχι μόνο ένα τμήμα του εδάφους της, αλλά και το μισό του ανδρικού πληθυσμού της.

Η πορεία της χώρας πριν από το πόλεμο του 1864-1870

• 1525, πρώτες εξερευνήσεις της περιοχής από τους Ισπανούς, πρώτα από τον Αλέχο Γκαρθία και αντίστοιχες θεμελιώσεις πόλεων στην περιοχή των ιθαγενών Γκουαράνι.
• 1541-1618, ίδρυση της πόλης Ασουνσιόν, σημερινής πρωτεύουσας της Παραγουάης, που εξελίσσεται σε κέντρο εξάπλωσης του ισπανικού αποικισμού της περιοχής Ρίο ντε Λα Πλάτα.
• 17ος αιώνας, οι αποικίες των Ιησουϊτών γίνονται καταφύγια των αυτοχθόνων για να σωθούν από Βραζιλιάνους έμπορους σκλάβων που αιχμαλωτίζουν ιθαγενείς.
• 18ος αιώνας, εξέγερση κρεολών Κομουνέρος (μιγάδων) της Παραγουάης. Απέλαση των Ιησουϊτών. Η χώρα πλέον υπό τον έλεγχο της αντιβασιλείας του Ρίο ντε Λα Πλάτα ( δηλαδή στη δικαιοδοσία της Αργεντινής).
• 1810-1814, πόλεμος με την κυβέρνηση του Μπουένος Άιρες. Διακήρυξη ανεξαρτησίας υπό τον Γκασπάρ Ρ. Ντε Φράνθια.
• 1814-1840, δικτατορική διακυβέρνηση του ντε Φράνθια και απομόνωση της χώρας.
• 1844-1862, Κάρλος Αντόνιο Λόπες, ο νέος δικτάτορας της χώρας. Άνοιγμα προς το εξωτερικό και ανάπτυξη.
• 1862-1870, ο Φρανσίσκο Σολάνο Λόπες, υιός του προηγούμενου, και νέος δικτάτορας μετά το θάνατο του πατέρα του. Υποστηρίζει τον πόλεμο κατά της Τριπλής Συμμαχίας (Ουρουγουάη, Αργεντινή, Βραζιλία). Χάνονται τα τρία τέταρτα του ανδρικού πληθυσμού της χώρας και πολλά εδάφη.

“Muero con mi patria“, δηλαδή πεθαίνω μαζί με τη πατρίδα μου. Οι τελευταίες λέξεις του Φρανσίσκο Σολάνο Λόπες αρχιστράτηγου και προέδρου της Παραγουάης, που σκοτώθηκε στην τελική πράξη του πολέμου της Τριπλής Συμμαχίας, 1864-1870, πόλεμος που διεξήχθη από τη Βραζιλία, την Αργεντινή και την Ουρουγουάη για να διαμελιστεί η Παραγουάη.

Το σύνθημα ήταν νίκη ή θάνατος. Τελικά το αποτέλεσμα ήταν θάνατος και μια ατιμωτική ήττα με μεγάλες εδαφικές απώλειες, για μια χώρα ήδη περιορισμένη σε σύγκριση με τους γιγάντιους σε έκταση γείτονές της (Βραζιλία, Αργεντινή) .

Ίσως στα χρονικά των παρανοϊκών δικτατόρων της ιστορίας, καμία άλλη περίπτωση δεν είναι πιο σπαραχτική και δονκιχωτική από αυτή της Παραγουάης, μια κατ’ επίφαση δημοκρατίας, ένα μιλιταριστικό κράτος-οχυρό παγιδευμένο στις ζούγκλες και στα δάση της Νοτίου Αμερικής.

Η Παραγουάη μια άκρως ενδιαφέρουσα χώρα, καινοτόμησε σε σύγκριση με κάθε άλλη χώρα της πρώην Νέας Ισπανίας ως προς το γεγονός ότι καμία άλλη χώρα της ηπείρου δεν είχε περισσότερους Ινδιάνους κατοίκους, στη συγκεκριμένη περίπτωση τους Γκουαράνι, από Ευρωπαίους ή μιγάδες μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα. Η παρέμβαση των Ιησουϊτών στη πολιτική ζωή της χώρας είχε εμποδίσει την εξόντωση των ιθαγενών που επιβλήθηκε σε άλλα μέρη διασφαλίζοντας την επιβίωσή τους. Η Παραγουάη ακόμα και σήμερα σχετικά φτωχή διαθέτει ένα υπέδαφος που δεν περιέχει υλικά για εκμετάλλευση, ενώ η δασώδης έκταση και το θερμό και υγρό κλίμα περιορίζει το καλλιεργήσιμο έδαφος μόλις στο 2,9% της επιφάνειας της έκτασης της χώρας. Όντας τόσο μακριά από τους δρόμους των θησαυρών και του εμπορίου οι Ινδιάνοι είχαν αφεθεί ήσυχοι, ως επί το πλείστον.

Ο κόσμος της δικτατορίας του Φρανσίσκο Σολάνο Λόπες

Μετά την ανεξαρτησία, όπως και τα άλλα ερειπωμένα κράτη της πρώην μεγάλης ισπανικής αυτοκρατορίας, η Παραγουάη είχε πέσει σχεδόν αμέσως στον έλεγχο των δικτατόρων. Η ιδιαιτερότητα στη περίπτωση της Παραγουάης ήταν ότι το κράτος, κατ’ όνομα δημοκρατία, υπήρξε ενός αδρός αρχή κράτος, ένα μείγμα λαϊκίστικης τυραννίας αλλά και καλοπροαίρετου δεσποτισμού. Και οι τρεις δικτάτορες ήταν αφοσιωμένοι σε μια δημοκρατία ίσων όπου αυτοί θα ήταν πιο ίσοι από τους υπόλοιπους.  Ο ηγέτης υπήρξε, η ενσάρκωση της λαϊκής θέλησης, καλλιεργώντας την εικόνα μιας ευπρόσιτης εξουσίας στο πλευρό των αδυνάτων και των φτωχών. Χαρακτηριστικά όταν ένας Ινδιάνος χωριάτης θέλησε να τον συναντήσει, ο δικτάτορας τον υποδέχτηκε με κάθε ευγένεια, κάθισε δίπλα του, τον άκουσε με ενδιαφέρον. Αντίθετα όταν ένας γαιοκτήμονας ή αστός ζητούσε ακρόαση, τον άφηνε να ξεροσταλιάζει όρθιος και χτυπώντας εκείνος τα δάχτυλά του νευρικά πάνω στο τραπέζι φανέρωνε ότι τελικά ο πρώτος είχε γίνει δεκτός με τρόπο περιφρονητικό και ακατάδεκτο.

Φρανσίσκο Σολάνο Λόπες, 1827-1870. Θαυμαστής των πολεμικών κατορθωμάτων του Μεγάλου Ναπολέοντα. Εκτός από ένας αυτοκαταστροφικός ηγέτης, θεωρείται από πολλούς και πατριώτης που παγιδεύτηκε στον ιστό της βραζιλιάνικης και αργεντίνικης διπλωματικής δολιότητας.

Αυτή η ταξική διάκριση, θετική υπέρ των μειονεκτούντων, αλλά επίσης και ρατσιστική ήταν το όνειρο το ανώτατου δικτάτορα να οικοδομήσει ένα ειδικό χαρακτήρα της κοινωνίας των ιθαγενών Γκουαράνι, προς όφελος των προσωπικών του φιλοδοξιών και να υποτάξει την παλαιά ισπανική και κρεολική ελίτ που ήταν σε θέση να αποτελέσει πηγή αμφισβήτησης της εξουσίας του. Παράδειγμα της πολιτικής του αποτελεί ότι απαγόρευσε τους λευκούς να παντρεύονται μεταξύ τους, απαιτώντας να παίρνουν συζύγους Ινδιάνους.

Το πραγματικό όνειρο του δικτάτορα Λόπες ήταν η μετατροπή της χώρας σε μια νέα φωτισμένη Σπάρτη, εξισωτική, εγγράμματη, γενναία και πειθαρχημένη. Η στοιχειώδης εκπαίδευση παρεχόταν δωρεάν και ήταν υποχρεωτική από την ηλικία των εφτά ετών, μια ηρωική φιλοδοξία δεδομένων των δυσκολιών της εποχής αλλά και τον πόρων του κράτους της Παραγουάης. Περίπου το 50% της επιλεγμένης ηλικιακής ομάδας κατάφερε όμως μέχρι το 1857 να φοιτά σε ένα σχολείο, αριθμός που αντιστοιχεί σε περίπου 17.000 μαθητές, πιθανώς ένα ρεκόρ,σίγουρα για τον τότε αλλά και για τον μελλοντικό Τρίτο Κόσμο. Ένα σχολικό σύστημα οικοδομήθηκε που φέρνει στο νου οργάνωση οργουελικής δυστοπίας. Οι μαθητές μάθαιναν ανάγνωση, γραφή, αριθμητική και φυσικά διδάσκονταν, την κρίσιμη για την επιβίωση του καθεστώτος πολιτική αγωγή με σκοπό να μάθουν ποιοι είναι και γιατί. Οι δάσκαλοι όπως και οι στρατιώτες φορούσαν τον ιματισμό που τους παρείχε το κράτος: δύο φανέλες, δύο ζευγάρια παντελόνια, ένα πόντσο, ένα καπέλο, ένα μαντίλι. Με τα υλικά της διδασκαλίας να μην επαρκούν, λόγω του αργεντίνικου εμπάργκο στο ποτάμι, ο δικτάτορας Λόπες είχε κατορθώσει να προμηθευτεί πέντε χιλιάδες φλογέρες για τους μαθητές του κράτους του.

Η πορεία προς τον πόλεμο

Σημερινή έκταση της Παραγουάης. Η επιμονή του δικτάτορα Λόπες να δημιουργήσει εκ του μηδενός μια αυτοκρατορία στη Νότιο Αμερική, θα τον οδηγούσε σε πόλεμο με τη Ουρουγουάη, την Αργεντινή και την Βραζιλία.

Οι δικτάτορες της μικρής Παραγουάης εξέτρεφαν ανέκαθεν φιλοδοξίες, που απειλούσαν και υπονόμευαν τους γείτονές τους, διαταράσσοντας το status quo μιας περιοχής, που τα σύνορα είχαν χαραχτεί με τρόπο σχετικά αυθαίρετο μετά το κατακερματισμό της ισπανικής αυτοκρατορίας. Η μεγαλύτερη απειλή προερχόταν από την Αργεντινή, που θεωρούσε τη Παραγουάη μια εξεγερμένη επαρχία και επιδίωκε να την προσαρτήσει.

Οι ηγέτες της Παραγουάης ήταν αποφασισμένοι παρόλα αυτά να οικοδομήσουν την οικονομία της χώρας με απώτερο στόχο την αυτάρκεια και να αποκτήσουν τον αναγκαίο εξοπλισμό που θα τους επέτρεπε να οργανώσουν την άμυνα και να επιτεθούν προς κάθε κατεύθυνση. Προς εκπλήρωση αυτού του στόχου δεν χρειάζονται απλώς όπλα αλλά και τα εργαλεία και οι μηχανές της βιομηχανίας, μιας βιομηχανίας ικανής να υποστηρίξει τη πολεμική προσπάθεια της χώρας. Η Παραγουάη μια μεσόγειος χώρα, δηλαδή χωρίς καμία έξοδο στη θάλασσα, ήταν πολύ μακριά, όπως και πολύ φτωχή επίσης, για να εισάγει τέτοιο πολεμικό εξοπλισμό από την Ευρώπη ή την Βόρειο Αμερική και προφανώς δεν είχε συναλλαγές ούτε διατηρούσε οικονομικές σχέσεις με τους γείτονες εχθρούς της. Κατάφερε όμως με τις λιγοστές εξαγωγές φυτικών προϊόντων, κυρίως ελαφρών ναρκωτικών, να αγοράσει ευρωπαϊκά όπλα, παλιά, μικρά και σκάρτα. Μετά την αγορά των όπλων η χώρα επιδόθηκε σε εθνική κλίμακα, σε ένα πυρετώδη αγώνα κατασκευής οχυρών έναντι της πιθανότητας ενός μελλοντικού πολέμου. Ένα ειδικά οχυρό κατασκευασμένο επί του ποταμού Παρανά έκλεινε κατά βούληση τον πλου των ξένων πλοίων, στα ουδέτερα νερά του ποταμού που χρειαζόταν να διασχίσει κανείς για να πλεύσει ποτάμια από την Αργεντινή, στη Βραζιλία και στην Ουρουγουάη, δίνοντας casus belli επίθεσης στους γείτονές της.

Ακολουθώντας τις προκλήσεις της Παραγουάης, το Μάιο του 1864, η Βραζιλία, η Αργεντινή και η Ουρουγουάη ένωσαν τις δυνάμεις τους για να συνθλίψουν το ενοχλητικό κράτος. Η Παραγουάη με την καθολική στρατιωτική υπηρεσία και τους εφέδρους τους, στην πραγματικότητα είχε περισσότερους άντρες υπό τα όπλα και από τις τρεις αντιπάλους της μαζί, οι οποίοι δεν κήρυξαν την επιστράτευση κατά την έναρξη των εχθροπραξιών. Αλλά οι σύμμαχοι είχαν ένα κατά πολύ μεγαλύτερο απόθεμα δυνητικών στρατεύσιμων, και φυσικά ασύγκριτη υλική υπεροχή.

Ο πόλεμος του Λόπες ή πόλεμος της Τριπλής Συμμαχίας.

Για να προστατεύσει τα εμπορικά της συμφέροντα η Βραζιλία απείλησε ότι θα αναμειχθεί στην εξέγερση εκείνης της επαρχίας της Αργεντινής, που ονομαζόταν Παραγουάη, εφόσον η μεγάλη χώρα του καφέ δεν αναγνώριζε την Παραγουάη ως αυτόνομο κράτος. Ο Λόπες ανακοίνωσε ότι δεν ανεχόταν την παρουσία Βραζιλιανών στα εδάφη της χώρας του και δεν έχασε την ευκαιρία να κηρύξει το πόλεμο στη Βραζιλία. Έτσι ο στρατός της Παραγουάης άρχισε τη προέλαση στη περιοχή του Μάτο Γκρόσσο της Βραζιλίας. Σχεδόν αμέσως Αργεντινή και Βραζιλία ακολουθούμενες από το κράτος μαριονέτα της Βραζιλίας Ουρουγουάη συμφώνησαν να ενώσουν τα όπλα τους, να καταλάβουν τη Παραγουάη, να απαιτήσουν πολεμικές επανορθώσεις και να της απαγορεύσουν μελλοντικά τον επανεξοπλισμό.

Από τη αρχή η κατάσταση για την εμπόλεμη Παραγουάη μονάχα καλή δεν έβαινε. Ο στρατός  της χώρας βασιζόταν σε μουσκέτα εμπροσθογεμή του 17ου αιώνα και ξύλινα καράβια. Ο στρατός της Παραγουάης πολύ γρήγορα οδηγήθηκε σε υποχώρηση από την ενδοχώρα της Βραζιλίας στην οποία είχε εισβάλει. Ολόκληρη η ανατολική μεθόριος της Παραγουάης θα παραβιαζόταν με σχετική ευκολία από τους τρεις ενωμένους στρατούς. Αυτό που είχε αρχίσει ως μια παρορμητική περιπέτεια εξελίχθηκε γρήγορα σε ολοκληρωτικό πόλεμο και έναν αγώνα εθνικής επιβίωσης. Για τρία χρόνια ο στρατός της Παραγουάης ευρισκόμενος σε μειονεκτική θέση αναφορικά με το ηθικό και τον οπλισμό αλλά και χωρίς αρκετό προσωπικό πολεμούσε τους εισβολείς της χώρας παραδίδοντας συνέχεια έδαφος. Ο Λόπες δεν είχε ουδεμία σκέψη συνθηκολόγησης. Μετακινούσε συνεχώς την πρωτεύουσα του κράτους και έδρα της διακυβέρνησης του καθώς έχανε ολόκληρες τις ανατολικές επαρχίες της χώρας του. Φανταζόταν μια τεράστια συνωμοσία εναντίον του, ως αιτία που τον οδηγούσε στις συνεχόμενες ήττες. Φυλάκισε και βασάνισε χιλιάδες που θεωρούσε όργανα του αντιπάλου, ακόμα και τους πλέον κοντινούς και έμπιστους συνεργάτες του, με την ίδια τη μητέρα και την αδερφή του να μην ξεφεύγουν από το μένος του. Ο αδερφός του ήταν ανάμεσα στα 700 θύματα εκτελέσεων του επιτελικού του περιβάλλοντος.

Καθώς ολόκληρος ο αντρικός πληθυσμός ήταν επιστρατευμένος δεν υπήρχε διαθέσιμη εργασία για τα χωράφια και ο λιμός ξέσπασε. Οι περισσότεροι προσπάθησαν να σιτιστούν με καρπούς του δάσους και της ζούγκλας υποκύπτοντας στη χολέρα, στην ελονοσία και στη δυσεντερία. Καθώς οι περισσότερες κλάσεις του στρατού της Παραγουάης είτε είχαν βρει το θάνατο από εχθρικά πύρα είτε από τις ασθένειες ο Λόπες επιστράτευσε τους υπερήλικες, τους τραυματισμένους και τα παιδιά. Στολές γιαυτό τον ιδιότυπο στρατό δεν υπήρχαν όπως ούτε και όπλα. Όταν τελείωσαν τα πυρομαχικά πετούσαν πέτρες και σπασμένα γυαλιά. Ένας στρατός με κουρέλια και κλαδιά. H Παραγουάη γιορτάζει σήμερα την Ημέρα του Παιδιού την επέτειο της τραγικής μάχης του Ακόστα Νου, στις 16 Αυγούστου όπου 2000 παιδιά στρατιώτες της Παραγουάης πέθαναν!

Τα ερείπια της εκκλησίας του οχυρού Ουμαϊτά μετά την κατάληψή του.

Για τρία χρόνια όμως οι προσπάθειες των Συμμάχων δεν απέδωσαν καρπούς στην όχθη του Παρανά λόγω του οχυρού Ουμαϊτά, το οποίο όπως προαναφέρθηκε, έλεγχε το πλου του ποταμού Παρανά. Το υπερασπιζόντουσαν είκοσι χιλιάδες άνδρες του στρατού της Παραγουάης, είχε ένα εντυπωσιακό αριθμό κανονιών αν και τα περισσότερα από αυτά του 17ου αιώνα και συνεπώς απαρχαιωμένα. Διέθετε επίσης το δικό του χυτήριο και σιδηρουργείο. Τα βραζιλιάνικα θωρακισμένα πλοία όμως κατάφεραν να σπάσουν την αλυσίδα, και να εξουδετερώσουν έξι πλοιάρια γεμάτα Παραγουανούς, που σε μία απελπισμένη προσπάθεια προσπάθησαν να εφορμήσουν επί των βραζιλιάνικων πλοίων. Τότε άρχισε η πολιορκία του οχυρού σύμβολου του παραγουανικού μιλιταρισμού. Οι Βραζιλιάνοι προσπαθώντας να περιορίσουν τις άσκοπες απώλειες κατέφυγαν στη δωροδοκία των παραγουανών υπερασπιστών. Αφού η δωροδοκία δεν απέδωσε, οι σύμμαχοι σφυροκόπησαν με το ναυτικό τους το ποτάμιο οχυρό το οποίο μεταβλήθηκε σε χαλάσματα. Ο στρατηγός Άλεν, στον οποίο είχε απαγορευτεί οποιαδήποτε παράδοση έστειλε την αναφορά για τη καταστροφή του οχυρού στον δικτάτορα Λόπες και ύστερα αυτοκτόνησε. Σε μια ακόμη έκφανση της παράνοιας του ο Λόπες συνέλαβε τη γυναίκα του στρατηγού Άλεν μετά την αυτοκτονία του, τη βασάνισε, τη ξυλοκόπησε ο ίδιος και στο τέλος την πυροβόλησε.

Το τέλος

Μετά την πτώση του οχυρού συμβόλου του καθεστώτος όλη η χώρα ήταν πλέον εντελώς ανυπεράσπιστη στις βουλές και στην επέλαση των συμμάχων. Την 1η Μαρτίου του 1870 ο βραζιλιάνικος στρατός περικύκλωσε τον Λόπες και τα υπολείμματα του στρατού του που αυτή τη φορά περιελάμβανε και γυναίκες στην μάχη του Cerro Cora. ”Πεθαίνω μαζί με την πατρίδα μου”, ήταν τα λόγια του τραγικού δικτάτορα. Ο απολογισμός για την Παραγουάη υπήρξε ιδιαίτερα πικρός. Οι σύμμαχοι μοιράστηκαν το 50% της εδαφικής έκτασης της χώρας. Μέσα σε

Ο θάνατος του Φρανσίσκο Σολάνο Λόπες.

ένα διάστημα 6 ετών χάθηκε το 60% του προπολεμικού πληθυσμού της χώρας  και το 90% του ανδρικού πληθυσμού της χώρας! Ένα χρόνο μετά τη λήξη του πολέμου, το 1871 ο πληθυσμός της Παραγουάης έφτανε τους 250.000 κατοίκους με μόνο τους 28.000 από αυτούς να είναι ενήλικες άντρες. Πριν από τον πόλεμο η Παραγουάη αριθμούσε ένα πληθυσμό 1.300.000 κατοίκων. Η Παραγουάη πλήρωσε τη παραφροσύνη των κυβερνητών της με εκατοντάδες χιλιάδες θανάτους αλλά και μια καταδίκη σε μόνιμη φτώχεια, αφού η χώρα ουδέποτε ανέκαμψε από αυτό το δημογραφικό εξανδραποδισμό. Ο επόμενος αιώνας θα έβλεπε ακόμα πιο παράφρονες δικτάτορες.

Πηγές:

• Παγκόσμιος Γεωγραφικός Άτλας, Μαλλιάρης Παιδεία 1998
• The Wealth and Poverty of Nations: Why Some are So Rich and Some So Poor (David Landes)
• http://www.economist.com/news
• http://www.argentinaindependent.com/top-story/
• http://www.globalsecurity.org/
• http://theglobalstate.com/history/