Με τη γιορτή της 28ης Οκτωβρίου να πλησιάζει, θυμόμαστε τρεις αγαπημένες κωμωδίες από την παλιά καλή εποχή του ελληνικού σινεμά που προσπαθούν να δουν τη δύσκολη περίοδο της γερμανικής κατοχής με μια πιο ανάλαφρη χροιά, χωρίς φυσικά να υποβιβάζουν τη σοβαρότητα της κατάστασης.
Γενικά, το «ΟΧΙ» του Μεταξά, ο πόλεμος με τους Ιταλούς και η Κατοχή που ακολούθησε αποτελούσε πάντα αγαπημένο θέμα της ελληνικής τέχνης. Στον κινηματογράφο, οι πρώτες ταινίες επί του θέματος ξεπήδησαν ήδη από τα χρόνια του Εμφυλίου (1946-49) κι έφτασαν στο απόγειο στη Χρυσή Εποχή του ελληνικού σινεμά, στη δεκαετία του ΄60. Στην επταετία της Χούντας, οι ταινίες για τον πόλεμο και την Κατοχή απέκτησαν έντονο εθνικοπατριωτικό χαρακτήρα (τυπικό παράδειγμα, το Υπολοχαγός Νατάσα, φωτό κάτω) και παρέμειναν ψηλά στις προτιμήσεις του κοινού. Αν και όχι με τόσο μεγάλη συχνότητα, ταινίες που περιστρέφονται γύρω από την περίοδο 1940-45 εξακολουθούν να εμφανίζονται στο ελληνικό σινεμά, με πρόσφατο παράδειγμα το Τελευταίο Σημείωμα του Παντελή Βούλγαρη, που έκανε πρεμιέρα πριν λίγες μόλις μέρες.
Εμείς, ωστόσο, θ΄ ασχοληθούμε εδώ με την πιο χιουμοριστική πλευρά του θέματος, όπως το προσέγγισαν μεγάλοι κωμικοί της Χρυσής Εποχής σε τρεις ταινίες που άφησαν εποχή.
Οι Γερμανοί Ξανάρχονται (1948) του Αλέκου Σακελλάριου
Πρωταγωνιστούν: Βασίλης Λογοθετίδης, Νίτσα Τσαγανέα, Λαυρέντης Διανέλλος, Ίλια Λιβυκού
Στα χρόνια του Εμφυλίου, ένας ανθρωπάκος πιστεύει πως ο Θεός θα τιμωρήσει τους Έλληνες για τη διχόνοια και την αχαριστία τους, στέλνοντας ξανά τον Χίτλερ στη χώρα μας. Σύντομα οι φόβοι του θα αποδειχθούν, κατά μία έννοια τουλάχιστον, αληθινοί.
Δε χρειάστηκε να περάσουν παρά 4 χρόνια από την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων από την Ελλάδα για να γυριστεί η πρώτη σημαντική ταινία για την περίοδο της Κατοχής. Πρόκειται για ένα θεατρικό έργο του μεγάλου Δημήτρη Ψαθά, που μεταφέρθηκε στην οθόνη με πρωτόγονα μέσα, εν καιρώ εμφυλίου (τον οποίο στηλιτεύει άμεσα και με περίσσειο θάρρος) και με ηθοποιούς που δεν είχαν δοκιμαστεί στον κινηματογράφο. Επικεφαλής του καστ ο Βασίλης Λογοθετίδης, ο πρώτος μεγάλος Έλληνας κωμικός του σινεμά, στο ρόλο που εκτόξευσε την καριέρα του, αυτόν δηλαδή ενός απλού ανθρώπου που «νοσταλγεί» την Κατοχή, όχι γιατί είναι… μαζοχιστής ή γερμανόφιλος, αλλά γιατί τότε τουλάχιστον οι Έλληνες ήταν ενωμένοι και δεν πολεμούσαν ο ένας τον άλλο. Το μήνυμα της ταινίας, αν και μεταδίδεται με ξεκαρδιστικό, ανάλαφρο τρόπο, είναι ξεκάθαρο και άκρως επίκαιρο: η διχόνοια και το πάθος για εξουσία τιμωρούνται, κι αν ο ίδιος ο Χίτλερ δε μπορεί να αναγεννηθεί, οι ιδέες του, δυστυχώς, μπορούν και εξακολουθούν να μας απειλούν.
Ψηλά τα χέρια Χίτλερ (1962) του Ροβήρου Μανθούλη
Πρωταγωνιστούν: Θανάσης Βέγγος, Βασίλης Διαμαντόπουλος, Σπύρος Καλογήρου, Μίρκα Καλαντζοπούλου
Μια παραλίγο σύγκρουση αυτοκινήτων, στη μεταπολεμική Ελλάδα, γίνεται αφορμή ώστε να ξανασυναντηθούν δυο παλιοί φίλοι και να αναπολήσουν όσα πέρασαν μαζί στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής.
Αν ένας ηθοποιός του κλασικού ελληνικού σινεμά ήταν ο πλέον κατάλληλος να γυρίσει ταινίες για την Κατοχή, αυτός είναι ο ένας και μοναδικός Θανάσης Βέγγος. Οι γνωστές αριστερές πολιτικές του πεποιθήσεις, το γεγονός πως έζησε τα δύσκολα αυτά χρόνια στο πετσί του, το τεράστιο ταλέντο του και η μοναδική ικανότητά του να συνδυάζει κωμωδία και δράμα δημιούργησαν ασυναγώνιστες ταινίες. Εδώ, σκιαγραφείται η καθημερινότητα του μέσου Έλληνα, στην Αθήνα επί γερμανικής κατοχής, χωρίς υπερβολές και μελοδραματισμούς, με χιούμορ όπου χρειάζεται, σασπένς και μοναδικές ερμηνείες από τον αγαπημένο μας Θ.Β. και τον ικανότατο συμπρωταγωνιστή του Βασίλη Διαμαντόπουλο (Μάθε Παιδί μου Γράμματα). Μια ταινία με εξαιρετικά απλή σκηνοθεσία και σενάριο, που σε βάζει στη θέση του απλού πολίτη στα μαύρα χρόνια της Κατοχής και σε πλημμυρίζει συναισθήματα.
Τι έκανες στον πόλεμο, Θανάση; (1971) του Ντίνου Κατσουρίδη
Πρωταγωνιστούν: Θανάσης Βέγγος, Κατερίνα Γώγου, Έφη Ροδίτη
Στα χρόνια της κατοχής, ένας δειλός ανθρωπάκος προσπαθεί με κάθε τρόπο να απέχει από αντιστασιακές πράξεις, αλλά μια συγκυρία θα τον φέρει τελικά αντιμέτωπο με τους κατακτητές.
Δεν είναι υπερβολή να γράψουμε πως η ταινία αυτή βάζει σοβαρή υποψηφιότητα για «καλύτερη ελληνική ταινία όλων των εποχών». Πολυβραβευμένη, κριτική και εμπορική επιτυχία, αποτελεί την κορωνίδα της τεράστιας καριέρας του «καλού μας ανθρώπου» (παρότι επί Χούντας, στην οποία έμμεσα και διακριτικά επιτίθεται). Υποδυόμενος ξανά τον απλό ανθρωπάκο που προσπαθεί απλώς να επιβιώσει εν μέσω Κατοχής και Αντίστασης, ο Βέγγος προκαλεί άφθονο γέλιο, εφάμιλλο μ΄ αυτό στις «καθαρά» κωμικές ταινίες του, με παρεξηγήσεις, ανατροπές και μια απίθανη ερμηνεία εκ μέρους του. Ταυτόχρονα, ωστόσο, η ταινία είναι ικανή να σε κάνει να κλάψεις, το σοβαρό και το αστείο ακροβατούν σε μια λεπτή γραμμή, αλλά η ισορροπία δεν παραβιάζεται ποτέ. Οι συνθήκες της Κατοχής παρουσιάζονται και πάλι γεμάτες ρεαλισμό και με επίκεντρο τον απλό άνθρωπο, το βασικό άλλωστε θύμα τέτοιων απάνθρωπων καταστάσεων. Και ο Βέγγος μας κάνει να γελάσουμε μέχρι δακρύων, να συγκινηθούμε μέχρι δακρύων, να προβληματιστούμε, να ταυτιστούμε. Ανεπανάληπτη ταινία, όσο περνάνε τα χρόνια ωριμάζει σαν το παλιό καλό κρασί.