Belle epoque μόνο για μερικούς – Η ιστορία του αποικιακού Κονγκό

Η εποχή των αυτοκρατοριών

Η εποχή μετά το 1870 μέχρι την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου (1914), μια εποχή που ο Βρετανός ιστορικός Έρικ Χομπσμπάουμ (Eric Hobsbawm) ονομάζει εποχή των αυτοκρατοριών σηματοδοτεί την μόνη μέχρι τώρα ιστορική περίοδο όπου η ανεπτυγμένη βιομηχανικά Ευρώπη ανέπτυξε ένα πολιτιστικό, οικονομικό και τεχνολογικό χάσμα από τις υπόλοιπες περιοχές της Γης, τέτοιο που της επέτρεπε να διαδραματίζει καινοφανή ρόλο στην εξέλιξη της παγκόσμιας ιστορίας.

Η περιφέρεια της Ευρώπης ήταν πολιτικά και οικονομικά εξαρτημένη από την τελευταία, με τα κράτη της παγκόσμιας περιφέρειας να είναι ανήμπορα να αντισταθούν στις βουλές του δυτικοευρωπαϊκού βιομηχανικού πυρήνα. Η επιλογή για τα τελευταία ήταν αφομοίωση της δυτικοευρωπαϊκής κουλτούρας και συγχρονισμός ή κατάκτηση. Το 1870 τα τέσσερα κύρια βιομηχανικά κράτη αντιπροσώπευαν περίπου το 80% της παγκόσμιας βιομηχανικής παραγωγής. Μετά το 1945, η αυτοκρατορία, το στοιχείο που έκανε τις μικρές χώρες μεγάλες και τις μεγάλες χώρες τεράστιες, είχε πλέον χάσει τη νομιμότητά της. Τα ευρωπαϊκά ιδανικά της ελευθερίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ήταν μεταδοτικά με την έννοια ότι οι υποτελείς λαοί έμαθαν από τους κύριους τους πώς να αντιστέκονται σε αυτούς. Η κοινή γνώμη που κάποτε υποστήριζε ανοικτά την αποικιοκρατία τώρα την ελεεινολογούσε. Είχαν αρχίσει ήδη να δημιουργούνται οι συνθήκες αυτού που αργότερα θα επικρατήσει να ονομάζεται ως Τρίτος Κόσμος.

Η Αφρική μετά την άνθηση του δουλεμπορίου των ανθρώπων της, γεγονός που άρχισε να συντελείται από τις αρχές του 16ου αιώνα, δέχτηκε τη βίαιη αποικιακή πολιτική των ευρωπαϊκών κρατών. Το Συνέδριο του Βερολίνου, το Φεβρουάριο του 1885, έθεσε τις βάσεις για το διαμελισμό των αφρικανικών εδαφών, των τελευταίων δηλαδή ανεξερεύνητων περιοχών της Γης, μεταξύ των μεγάλων αποικιακών δυνάμεων της Ευρώπης.

Συχνά κοινό χαρακτηριστικό των περισσότερων αφρικανικών κρατών πέραν των χαμηλών επιπέδων αλφαβητισμού και της σχετικής φτώχειας είναι και η έλλειψη πολιτικής σταθερότητας, χαρακτηριστικό κληροδότημα του αποικιακού τους παρελθόντος. Οδηγούμενοι σε μία ευρύτερη γενίκευση διαπιστώνουμε ότι τα περισσότερα αφρικανικά κράτη στα χρόνια που ακολούθησαν την αποαποικιοποίησή τους ακολούθησαν πορείες σημαδεμένες από την διαφθορά, την εσφαλμένη οικονομική διαχείριση, την έκρηξη των τοπικιστικών αισθημάτων, μέχρι την έσχατη μορφή τους, δηλαδή τους όχι και τόσο σπάνιους εμφύλιους πολέμους, την πείνα και την εγκαθίδρυση διάφορων σκιωδών ανώτατων δικτατόρων που πλούτιζαν εκμεταλλευόμενοι κυρίως το πλούσιο υπέδαφος της αφρικανικής ηπείρου αλλά ενίοτε και τους ίδιους τους ανθρώπους της.

Για το Κονγκό

Συγκριτικά με τα υπόλοιπα αφρικανικά κράτη το Κονγκό, πρώην Ζαΐρ, ή καλύτερα προς αποσαφήνιση αυτό που ονομάζεται επίσημα σήμερα ως Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση τραγικότητας, θλίψης και απανθρωπιάς. Η πάλαι ποτέ αποικία του Βελγίου μαστίζεται ακόμα από τις συνέπειες ενός εμφύλιου πόλεμου που κατασπάραξε τη χώρα και πολλών άλλων συγκρούσεων με εσωτερικούς και εξωτερικούς αντιπάλους (45.000 νεκροί ανά μήνα το έτος 2009 !).

Η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό η δεύτερη μεγαλύτερη σε έκταση χώρα της Αφρικής και ή ενδέκατη μεγαλύτερη σε έκταση χώρα του πλανήτη, το σπίτι 81 εκατομμυρίων κατοίκων απέκτησε την εθνική του ανεξαρτησία από το Βέλγιο (30 Ιουνίου 1960), σε μία τελετή όπου παρών ήταν και ο ίδιος ο βασιλιάς του Βελγίου Βαλδουίνος. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Βέλγιο με έκταση 30,528 τ.χλμ είναι 76 φορές μικρότερο της πρώην αποικίας του, σημερινής Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό, της οποίας η έκταση είναι 2,345,409 τ.χλμ.

Οι εξερευνήσεις και η διανομή της “αφρικανικής τούρτας”

Στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα η αχαρτογράφητες περιοχές της Αφρικανικής Ηπείρου, άρχισαν ολοένα και γρηγορότερα να λιγοστεύουν και να γίνονται το αντικείμενο ενδιαφέροντος ενός ολοένα και μεγαλύτερου αριθμού εξερευνητών, συχνά μισθωμένων από τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, λόγος από τον οποίο κέρδισαν την φήμη των τυχοδιωκτών, οι οποίες οδηγούμενες από ένα πρωτοφανή επεκτατικό ζήλο, αναζητούσαν νέες προσοδοφόρες πήγες πρώτων υλών σε παρθένες περιοχές της ηπείρου.

Η Συνδιάσκεψη του Βερολίνου 1884, γελοιογραφία της εποχής, διακρίνεται ο Γερμανός καγκελάριος Μπίσμαρκ.

Η συνδιάσκεψη του Βερολίνου το 1884, ήταν αυτή που ρύθμισε τις σχέσεις των ευρωπαϊκών αποικιακών δυνάμεων ιδιαίτερα στη περιοχή της Δυτικής Αφρικής, ένα γεγονός που ιστορικά επικράτησε να ονομάζεται ως Διαμάχη για την Αφρική ή Διαμελισμός της Αφρικής. Λίγα χρόνια νωρίτερα ο βασιλιάς Λεοπόλδος Β’ του Βελγίου αναζητώντας και αυτός μια θέση στον ήλιο και μια αποικιακή αυτοκρατορία σαν αυτή των άλλων ευρωπαϊκών δυνάμεων ίδρυσε στο γεωγραφικό συνέδριο των Βρυξελλών τον Διεθνή Αφρικανικό Σύνδεσμο, μια οργάνωση βιτρίνα με σκοπό τη προσφορά ανθρωπιστικής και επιστημονικής βοήθειας για τον εκπολιτισμό των αυτοχθόνων της Δυτικής Αφρικής. Ωστόσο έγινε γρήγορα αντιληπτό πώς ο Διεθνής Αφρικανικός Σύνδεσμος του Λεοπόλδου είχε ιδρυθεί για ένα πολύ λιγότερο ανιδιοτελή σκοπό, ήτοι για την εξυπηρέτηση των προσωπικών του συμφερόντων.

Διχοτόμηση της Αφρικής.

Κύριο πρόσωπο της αποικιακής περιπέτειας του Κονγκό ήταν ο Χένρι Μόργκαν Στάνλεϊ, Ουαλός εξερευνητής ο οποίος ανέβηκε το ρου του ποταμού Κονγκό, μετά από πρόσκληση του φιλόδοξου Βέλγου μονάρχη, ο οποίος ήρθε σε επαφή μαζί του καθιστώντας τον βασικό στέλεχος του Διεθνούς Αφρικανικού Συνδέσμου. Οι περιοχές που εξερευνήθηκαν από τον Χένρι Μόργκαν Στάνλεϊ (ολόκληρη η λεκάνη του ποταμού Κονγκό) ονομάστηκαν κατ’ ευφημισμόν Ελεύθερη Πολιτεία του Κονγκό και η κυριότητα τους πιστώθηκε προσωπικά στο ίδιο το πρόσωπο του Λεοπόλδου Β’ με την επικύρωση της συνδιάσκεψης του Βερολίνου. Χωρίς καθυστέρηση άρχισε η αφαίμαξη της κονγκολέζικης ενδοχώρας, αναμφισβήτητα ένα από τα πιο μελανά σημεία του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού.

Η εμπειρία του Κονγκό

Χένρι Μόργκαν Στάνλεϊ 1841 – 1905

Τα εδάφη του Κονγκό στάθηκαν ιδιαίτερα γενναιόδωρα στους Ευρωπαίους αποίκους. Αχανής καλλιεργήσιμες εκτάσεις, δάση, πλούσιο υπέδαφος, συχνές υδατοπτώσεις, καλλιέργειες αραβόσιτου, βαμβακιού, καφέ, τσαγιού, φοινικόδεντρων, κακάο, καπνού, η κονγκολέζικη ενδοχώρα ήταν ένας παράδεισος πρώτων υλών συγκριτικά με το γεωγραφικά περιορισμένο Βέλγιο. Ακόμα σημαντικές ποσότητες ξυλείας και καουτσούκ μπορούσε ο Ευρωπαίος να καρπωθεί από τα δάση του. Ωστόσο ο δυναμικότερος τομέας της οικονομίας του Κονγκό ήταν όπως είναι και σήμερα αναμφισβήτητα ο μεταλλευτικός με το υπέδαφος της χώρας να είναι πλούσιο σε κοιτάσματα χαλκού, αργυρού, άνθρακα, ουρανίου, κοβαλτίου, πετρελαίου, χρυσού και διαμαντιών (με την χώρα να παραμένει και σήμερα η 3η παραγωγός διαμαντιών μετά τη Ρωσσία και τη Μποτσουάνα).

Οι πιο σημαντικές εξαγωγές της περιοχής κατά τη διαχείριση της από το Λεοπόλδο Β’ περιλάμβαναν ελεφαντόδοντο, καουτσούκ και πολύτιμα μέταλλα, τα οποία έβρισκε κανείς σε μεγάλη ζήτηση στην Ευρώπη των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα. Όσες περιοχές των κονγκολέζικων εδαφών δεν ήταν προσβάσιμες μέσω της πλωτότητας του μεγάλου ποταμού Κονγκό, ο οποίος παρά το μεγάλο υδάτινο όγκο του είναι πλωτός μόνο σε μερικά τμήματά του, λόγω ορμητικών ρευμάτων και καταρρακτών, ενθάρρυναν τους Βέλγους αποικιοκράτες για τη κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου, χαρακτηριστικό κοινό στις περισσότερες περιοχές που επιβλήθηκε ο Ευρωπαίος αποικιστής.

Αυτό που κάνει την περίπτωση του Κονγκό να ξεχωρίζει στην ήδη αμαυρωμένη ιστορία του αποικισμού είναι η μαζική, βάναυση και απροκάλυπτη εκμετάλλευση του γηγενούς πληθυσμού. Κάτω από τη διοίκηση του βασιλιά Λεοπόλδου Β’, το Κονγκό υπήρξε ένα παράδειγμα αυθαιρεσίας και καταπίεσης. Αναφορικά δεν θεσπίστηκε ούτε το στοιχειωδέστερο θεσμικό πλαίσιο, αφού κάθε νομοθεσία απουσίαζε με την γη των αυτοχθόνων αλλά και τις ζωές τους να είναι στο έλεος των Ευρωπαίων τυχοδιωκτών. Η πραγματική λίστα των εγκλημάτων του βασιλιά Λεοπόλδου είναι αρκετά μεγάλη ώστε η πλήρης απαρίθμηση όλων των φρικαλεοτήτων που διεπράχθησαν στο λαό του Κονγκό να καθίσταται αρκετά δύσκολη ευρισκόμενη σε μία σχετικά αχανή βιβλιογραφία που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτού του κειμένου.

Γκραβούρα του 1906, ο βασιλιάς Λεοπόλδος Β’ ως φίδι ζώνει έναν Κονγκολέζο άνδρα.

Οι κάτοικοι εξαναγκάστηκαν να εργαστούν δουλικά ως αχθοφόροι, εργάτες στο σιδηρόδρομο ή στις φυτείες καουτσούκ. Εν απουσία νόμων οι άποικοι ήταν ελεύθεροι να αιχμαλωτίζουν, να απαγάγουν, να ληστεύουν και να δολοφονούν το ντόπιο πληθυσμό κατά τη βούλησή τους.

Το καουτσούκ για το οποίο δεν υπήρχε ακόμα αντίστοιχο συνθετικό, υπήρξε η πιο πολύτιμη εξαγωγή της περιοχής την εξεταζόμενη περίοδο (1885 – 1909). Έπρεπε να συγκεντρωθεί από τις φυτείες καουτσούκ βαθιά μέσα στη ζούγκλα, προκειμένου αργότερα να εξαχθεί εφοδιάζοντας την αναδυόμενη αυτοκινητοβιομηχανία της οποίας η ζήτηση για καουτσούκ παρουσίαζε σταθερή αύξηση, ώστε οι εξαγωγές καουτσούκ να αναδειχθούν σε μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για γρήγορο πλουτισμό.

Σιδηροδέσμιοι κονγκολέζοι σε φυτεία καουτσούκ.

Σιδηροδέσμιοι Kονγκολέζοι σε φυτεία καουτσούκ.

Υποχρεωτική αγροτική εκμετάλλευση εφαρμόστηκε στο Βελγικό Κονγκό. Ο αποικιακός στρατός του Βελγικού Κονγκό (Force Publique) έσπρωχνε με τη βία τους γηγενείς βαθιά στις αντιξοότητες της ζούγκλας για τη συγκομιδή του πολύτιμου καουτσούκ. Πολιτική των αποικιοκρατών υπήρξε να επιβάλλουν από κάθε χωρίο την καταβολή συγκεκριμένης ποσότητας καουτσούκ, με τη μη καταβολή του να συνηθίζεται να τιμωρείται με τον ακρωτηριασμό των χεριών και των ποδιών των ανδρών αλλά κυρίως των γυναικών και των παιδιών από τους Βέλγους της Force Publique. Τόσο συνήθη πρακτική υπήρξε ο ακρωτηριασμός των χεριών ειδικά, ώστε ένας μικρός αριθμός ακρωτηριασμένων χεριών να αποτελεί ένδειξη της αποδοτικότητας στη συγκομιδή καουτσούκ από τους κατοίκους ενός χωριού ενώ ένας μεγάλος αριθμός να ερμηνευόταν ως αποδοτικότητα αστυνόμευσης της Force Publique.

…μας διέταξε (ο αξιωματικός) να αποκεφαλίσουμε τους άνδρες του χωριού και να κρεμάσουμε τα κεφάλια τους στο φράχτη του χωριού, ύστερα να σκοτώσουμε τις γυναίκες και τα παιδιά. [Διήγηση, Civilisation in Congoland:A Story of International Wrong-doing Henry Richard Forx Bourne]
Το καλάθι με τα κομμένα χέρια, μπροστά στα πόδια του Ευρωπαίου διοικητική έγινε το σύμβολο της Ελεύθερης Πολιτείας του Κονγκό. [The River Congo: The Discovery, Exploration and Exploitation of the World’s Most Dramatic Rivers Forbath Peter 1977]

Για να διασφαλίσουν την υψηλή παραγωγικότητα της δουλικής εργασίας το καθεστώς τρόμου του βελγικού Κονγκό κρατούσε την οικογένεια του άτυχου ως εγγύηση για τη προσφορά καουτσούκ. Υπολογίζεται ότι ο αριθμός των νεκρών στην Ελεύθερη Πολιτεία του Κονγκό και αργότερα με τη μετονομασία του σε Βελγικό Κονγκό ανέρχεται στα 10 με 15 εκατομμύρια αυτόχθονες!

Ο δρόμος προς την ελευθερία και ο κατακρημνισμός

Το 1885 το Συνέδριο του Βερολίνου επικύρωσε την ηγεμονία του βασιλιά του Βελγίου στα εδάφη της σημερινής Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό, με τον τελευταίο να παραχωρεί πλέον τα δικαιώματά του στο Βέλγιο το 1908, ένα χρόνο πριν το θάνατό του και την περιοχή να ονομάζεται σε Βελγικό Κονγκό. Από το 1950 άρχισαν απελευθερωτικά κινήματα, που το 1960 οδήγησαν τελικά στην ανεξαρτησία της χώρας.

”Οι Βέλγοι προσπαθώντας να επιβληθούν αρχικά με τα όπλα απέτυχαν..”

Αναμφισβήτητα το Κονγκό γέννησε μια από τις κορυφαίες μορφές της νεώτερης αφρικανικής ιστορίας, με το όνομά του να συνδέεται με τον αγώνα των αυτοχθόνων της ηπείρου για την ανατροπή της αποικιοκρατίας· ο Πατρίς Λουμούμπα ήταν το πρόσωπο που θα έπαιρνε στις πλάτες του τον αγώνα για την εθνική ανεξαρτησία των Κονγκολέζων κατά των Βέλγων αποικιοκρατών. Γεννημένος στο χωρίο Οναλούα του Βελγικού Κονγκό στις 2 Ιουλίου 1925, σε μία περίοδο όπου τα κινήματα ανεξαρτησίας ήδη υπέβοσκαν και κόχλαζαν, καθώς αφυπνιζόταν η εθνική συνείδηση ήταν πολύ δύσκολο να διατηρήσει κάποιος την ουδετερότητα του. Το 1959 απαίτησε ανοιχτά πρώτος την εθνική ανεξαρτησία της χώρας του. Οι βελγικές αρχές με την σειρά τους τον συνέλαβαν και τον φυλάκισαν. Συνεπαρμένοι όμως από τις ιδέες του Λουμούμπα οι συμπατριώτες του βγήκαν μαζικά στους δρόμους ζητώντας να πάρουν αυτοί στα χέρια τους τις τύχες της χώρας του. Οι Βέλγοι προσπαθώντας να επιβληθούν αρχικά με τα όπλα απέτυχαν αφού ο ασκός του Αιόλου είχε ήδη ανοίξει, με τους τελευταίους να υποχρεώνονται σε συνθηκολόγηση. Ακολούθησαν εκλογές με το κόμμα του Λουμούμπα να θριαμβεύει και τον ίδιο ως πρωθυπουργό να οδηγούσε τη χώρα στην ανεξαρτησία της.

Πατρίς Λουμούμπα 1925 – 1961, πρώτος πρωθυπουργός του Κονγκό.

Έκτοτε όμως, με τους Ευρωπαίους αποίκους να εγκαταλείπουν μαζικά τη χώρα, η όποια οικονομία της κατέρρευσε και το κράτος βυθίστηκε στην αναρχία και το χάος. Ξέσπασε κόντρα μεταξύ του Λουμούμπα και του πολιτικού του αντιπάλου στρατηγού Ιωσήφ Καζαβούμπου. Την ίδια στιγμή ο Λουμούμπα έπρεπε να αντιμετωπίσει και την απειλή των ένοπλων αποσχιστικών κινημάτων υπό των Μωυσή Τσόμπε, τα οποία ενθάρρυναν και ενίσχυαν οι Βέλγοι προκειμένου να διατηρήσουν υπό τον έλεγχό τους πλούσιες πλουτοπαραγωγικές περιοχές του Κονγκό. Μπροστά σε αυτή τη κρίση ο Λουμούμπα θα ζητούσε τη βοήθεια του Ο.Η.Ε και της Σοβιετικής Ένωσης προκειμένου να επιβάλει την τάξη στο εσωτερικό της χώρας του. Το ποτήρι όμως είχε ήδη ξεχειλίσει όταν δυτικόφιλοι κονγκολέζοι αξιωματικοί ανέτρεψαν τον εκλεγμένο πρωθυπουργό και θα καταλάμβαναν πραξικοπηματικά την εξουσία. Ο Λουμούμπα, του οποίου οι παναφρικανικές ιδέες του είχαν κερδίσει αρκετούς αντιπάλους στο δυτικό ημισφαίριο, θα έπεφτε στα χέρια του Μωυσή Τσόμπε όπου θα κακοποιήτο και θα εδολοφονήτο (17 Ιανουαρίου 1961).

Οι Ευρωπαίοι είχαν κληροδοτήσει τις προϋποθέσεις ενός εμφυλίου πολέμου. Το Κονγκό συνόδευσε την ανεξαρτησία του με έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο. Το Βέλγιο, του οποίου αποικία υπήρξε ως το 1960 το Κονγκό, ήταν σίγουρο για την κυριαρχία του λόγω του χαμηλού μορφωτικού επιπέδου στο οποίο κρατούσε τους κατοίκους της αποικίας του και του πολύπλοκου εθνογλωσσικού μωσαϊκού της χώρας (Οι κάτοικοι του Κονγκό είναι διαιρεμένη σε 200 φυλές με την κυριότερη να είναι η Μπαντού και οι Πυγμαίοι). Τα παραπάνω προκάλεσαν την έκρηξη εμφυλίου πολέμου μόλις έξι μέρες από την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας και αφού η χώρα στάθηκε ανίκανη να αυτοκυβερνηθεί μετά από τόσα χρόνια όπου τα κλειδιά του κρατικού μηχανισμού κρατούσαν οι Ευρωπαίοι άποικοι.

Χρονολογικός Πίνακας.

1482	Ο πορτογάλους Ντιέγκο Σάο εξερευνά για πρώτη φορά τη περιοχή
15ος αιώνας	Το δουλεμπόριο και η προμήθεια όπλων τροφοδοτούν συγκρούσεις μεταξύ μαύρων φυλών που ζούσαν αρμονικά.
16ος – 17ος αιώνας	Έμμεση αλλά ισχυρή πορτογαλική επιρροή, με όπλα , εμπόριο , σκλάβους.
1800 – 1850	Περίοδος ακμής του δουλεμπορίου.Το άνω Κονγκό γίνεται κτήμα μεγάλων δουλεμπόρων.
1879 – 1884	Ο Στάνλει εξερευνά τη περιοχή για λογαριασμό του βασιλία Λεοπόλδου Β’ του Βελγίου.
1885	Δημιουργείται το ελεύθερο κράτος του Κονγκό ώς προσωπική περιουσία του βασιλία του Βελγίου.
1908	Μετονομασία σε Βελγικό Κονγκό με δικαιώματα του Λεοπόλδου να περιέχονται σε μία αποικιακή κυβέρνηση.
1960 – 1963	Ανεξαρτησία του Κονγκό, δολοφονία του Λουμούμπα, επέμβαση Ο.Η.Ε.
1971	Μετονομασία της χωρας σε Ζαϊρ.
1977	Εξέγερση αυτονομιστών.
1978 – 1982	Συγκρούσεις με την Αγκόλα.
1991	Εσωτερικές ταραχές
1996	Εμφύλιος πόλεμος.

” ..80 χρόνια αποικισμού της χώρας και οι πληγές μας είναι τόσο νωπές και πρόσφατες για να ξεχαστούν..σας καλώ όλους να λυσμονήσετε τις φυλετικές διαμάχες, μας αποδυναμώνουν. ”

Πατρίς Λουμούμπα, απόσπασμα λόγου στην τελετή ανεξατησίας.

Πηγές: