Είναι κοινή παραδοχή πως μια ταινία, όπως κι οποιοδήποτε έργο τέχνης γενικά, αποτελεί προϊόν του τόπου και της εποχής μέσα στα οποία γυρίστηκε. Παρ΄όλα αυτά, κάποιες ταινίες φαντάζουν σήμερα ακόμη πιο επίκαιρες απ΄ότι στην εποχή που γυρίστηκαν ή/και αναφέρονται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, το αντιρατσιστικό αριστούργημα του Tony Kaye, που συμπληρώνει αισίως 20 χρόνια από την πρώτη προβολή του.
Μαθήματα Αμερικανικής Ιστορίας (American History X, 1998)
Crime thriller, 119′
Σκηνοθεσία: Tony Kaye
Σενάριο: David McKenna
Πρωταγωνιστούν: Edward Norton, Edward Furlong, Jennifer Lien, Ethan Suplee
Ένας νεοναζί αποφυλακίζεται μετά από τρία χρόνια κάθειρξης που εξέτισε για τη δολοφονία ενός μαύρου. Ο ίδιος έχει μυστηριωδώς αναμορφωθεί στη φυλακή, αλλά μόλις βγαίνει διαπιστώνει πως ο μικρός αδελφός του τον θεωρούσε πρότυπο και προσπαθεί τώρα να ακολουθήσει τα σκοτεινά του βήματα.
Ο φασισμός, ο ναζισμός, ο ρατσισμός, ο εθνικισμός είναι έννοιες που τις χρησιμοποιούμε τόσο συχνά –στην καθημερινότητα, αλλά και στον κινηματογράφο που μελετάμε εδώ- που κινδυνεύουν να γίνουν καραμέλα, αλλά και να χάσουν την τεράστια σημασία τους. Ωστόσο, ταινίες σαν αυτή όχι μόνο δεν πέφτουν σ΄ αυτή την παγίδα, αλλά παρουσιάζουν το «αυγό του φιδιού» όσο πιο ωμά και ρεαλιστικά γίνεται, χωρίς υπερβολές, ώστε να μη μείνει καμία αμφιβολία περί τίνος πρόκειται.
Ένας από τους πιο αμφιλεγόμενους αντιήρωες της μεγάλης οθόνης, ο Ντέρεκ (Edward Norton, σε κόντρα ρόλο) είναι ένας από τους χειρότερους νεοναζί της περιοχής του. Ξυρισμένος, καλογυμνασμένος, με τατουάζ τη σβάστικα, χωρίς σεβασμό για κανέναν και με απύθμενο μίσος για τους «μη λευκούς», με αφορμή ένα περιστατικό που σημάδεψε την παιδική του ηλικία. Δε διστάζει να στραφεί στη βία και, τελικά, δολοφονεί εν ψυχρό ένα μαύρο που πήγε να τον ληστέψει.
Ελλείψει μαρτύρων, ωστόσο, το περιστατικό θεωρείται φόνος εξ αμελείας και τη γλιτώνει με τρία χρόνια κάθειρξη. Βγαίνει από μέσα ένας άλλος άνθρωπος: απίστευτα μετανιωμένος για ό,τι έχει κάνει και προσπαθεί πάση θυσία να διορθώσει τα πράγματα πριν είναι πολύ αργά, καθώς ο μικρός του αδελφός έχει ξεκινήσει να παίρνει τον ίδιο κακό δρόμο.
Τα συγκλονιστικά γεγονότα που περιγράφει το φιλμ δεν παρουσιάζονται σε απόλυτη χρονολογική σειρά, αλλά εναλλάξ, με την ευφυή έμπνευση του σκηνοθέτη να εμφανίζει όσα έχουν συμβεί στο παρελθόν σε ασπρόμαυρο κι όσα στο παρόν σε έγχρωμο. Μ΄ αυτό τον τρόπο, γεγονότα, κίνητρα και χαρακτήρες αποκρύπτονται από το κοινό μέχρι τη σωστή στιγμή, κάνοντας ακόμα πιο εντυπωσιακές τις ανατροπές και τις αποκαλύψεις που επιφυλάσσει το σενάριο.
Ο ρατσισμός ξετυλίγεται σε όλο του το μεγαλείο, χωρίς φανφάρες κι εντυπωσιασμούς, απλός, λιτός κι απέριττος. Τον βλέπουμε στην καθημερινή του μορφή, στις συναναστροφές του πρωταγωνιστή με λευκούς και μη συνανθρώπους του, στην αλά Κου Κλουξ Κλαν οργάνωση στην οποία συμμετέχει, στις αψιμαχίες του με τους έγχρωμους και λοιπούς «κατώτερους», κατ΄αυτόν, συμπολίτες του, στις συζητήσεις με την οικογένειά του. Σαν θανατηφόρος ιός, ο ρατσισμός αυτός αφενός επιδρά αρνητικά σε οποιονδήποτε και οτιδήποτε έρχεται σε επαφή με τους ανθρώπους τους οποίους έχει προσβάλει, αφετέρου μεταδίδεται μέσα στην κοινωνία (στην προκειμένη περίπτωση, από το μεγάλο αδελφό στο μικρό) με τρομακτικό ρυθμό. Φτώχεια, άγνοια κι έγκλημα είναι το κατάλληλο περιβάλλον για να αναπτυχθεί και να πολλαπλασιαστεί, και δυστυχώς το βρίσκει.
Ο Edward Norton δίνει την καλύτερη ερμηνεία της καριέρας του (συγγνώμη, Fight Club) σ΄ ένα ρόλο που θεωρητικά δεν του πήγαινε καθόλου. Τον πλαισιώνει εξαιρετικά ο 21χρονος –τότε- Edward Furlong, ένα μεγάλο ταλέντο που δυστυχώς πήγε χαμένο σε καταχρήσεις και μπλεξίματα με το νόμο, όπως πολλοί άλλοι που έγιναν αστέρες σε πολύ μικρή ηλικία. Ακόμη πιο αξιοπερίεργη η περίπτωση του σκηνοθέτη Tony Kaye, ο οποίος μυστηριωδώς απογοητεύτηκε πλήρως από το αποτέλεσμα, προσπάθησε να αποποιηθεί της συμμετοχής του και κατέστρεψε ουσιαστικά την καριέρα του από την πρώτη του ταινία. Κρίμα, γιατί η σκηνοθεσία του είναι για σεμινάριο, νευρώδης, ρεαλιστική και ανατριχιαστική, σε συνδυασμό με το σενάριο καθηλώνουν απόλυτα το θεατή.
Είκοσι χρόνια μετά την πρώτη της προβολή, η ταινία παραμένει must-see και φαντάζει ταυτόχρονα ψυχαγωγική κι επίκαιρη όσο ποτέ. Αγωνία, σασπένς, συγκίνηση, ανατριχίλα κι ένα πολύ άμεσο και δυνατό μήνυμα κατά του ρατσισμού και των «παρακλαδιών» του, ένα μήνυμα που περνά με τον καλύτερο τρόπο και θα έπρεπε όλοι μας να το λάβουμε. Αυτή η ταινία θα έπρεπε να διδάσκεται στα σχολεία (στις μεγάλες ηλικίες, έστω, οι εικόνες και οι διάλογοι είναι πολύ σκληροί για μικρότερες). Προβάλλεται συχνά στην ελληνική τηλεόραση (αν και τώρα τελευταία σπανιότερα) και δεν πρέπει ποτέ να την ξεχάσουμε.
Βαθμολογία: 9/10
