The season is upon us, Χριστούγεννα έφτασαν, έστω κι έτσι. Χριστούγεννα στο σπίτι, που θα τα θυμόμαστε λογικά για πάντα. Οι σπιτικές παραδόσεις, επομένως, δεν επηρεάζονται, οπότε ας μιλήσουμε για μία από τις αγαπημένες. Χριστουγεννιάτικες ταινίες.
Ας ξεκινήσουμε με μια σύντομη ιστορική αναδρομή, πριν περάσουμε στα διαφορετικά “είδη” (εντός εισαγωγικών, καθότι δεν πρόκειται για τα συνηθισμένα, αναγνωρισμένα κινηματογραφικά είδη) στα οποία κατατάσσονται. Τα Χριστούγεννα είναι μια αγαπημένη γιορτή, ο κινηματογράφος είναι εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα μια αγαπημένη τέχνη, αμφότερα έχουν υψηλή εμπορική αξία, επομένως ο συνδυασμός τους ξεκινά από τα πρώτα βήματα της έβδομης τέχνης και συνεχίζεται χωρίς διακοπές μέχρι τις μέρες μας.
Ωστόσο, αποτελεί αξιοσημείωτο γεγονός πως η παραγωγή έργων με θέμα ή έστω χρονικό πλαίσιο τα Χριστούγεννα, τόσο σε ποσότητα όσο και σε ποιότητα αλλά και επιτυχία, ποικίλλει στο πέρασμα των χρόνων δημιουργώντας περιόδους άνθησης και υποχώρησης.
Τουλάχιστον στο Χόλιγουντ, οι ταινίες γύρω από την αγαπημένη γιορτή μικρών και μεγάλων γυρίστηκαν σε μεγάλο ποσοστό σε δύο περιόδους: τις δεκαετίες του 1940 και 1950, και έπειτα σε αυτές του 1990 και του 2000. Ίσως να πρόκειται για σύμπτωση, αλλά αμφότερες περίοδοι χαρακτηρίζονται από γενική ευημερία (η πρώτη, μετά τη λήξη του πολέμου), αισιοδοξία και οικονομική ανάπτυξη, τουλάχιστον στο δυτικό κόσμο. Φαντάζει λογικό, ποιος θέλει να δει μια πολύχρωμη ρομαντική ιστορία εν μέσω βαθιάς κρίσης, οικονομικής και κοινωνικής, ή σε περιόδους αστάθειας και αλλαγών εντός και εκτός κινηματογράφου (όπως τα 60s, ή ακόμα και η σύγχρονη περίοδος).
Θα προσπαθήσουμε στις επόμενες γραμμές να παρουσιάσουμε και να αναλύσουμε τις πιο συνηθισμένες διαφορετικές κατηγορίες στις οποίες εντάσσονται οι χριστουγεννιάτικες ταινίες. Φυσικά, τα κριτήρια είναι κάπως αυθαίρετα, τα όρια δυσδιάκριτα, και αρκετά έργα μπορεί να ανήκουν σε περισσότερες από μία κατηγορία ή ακόμα και σε καμία. Θα αναφέρουμε ωστόσο και κάποια παραδείγματα για τις πιο γνωστές και επιτυχημένες ταινίες προκειμένου να γίνει πιο σαφής η διάκριση και ο ορισμός των κατηγοριών.
Το πνεύμα και το μήνυμα των Χριστουγέννων
Η εμβληματική φιγούρα του τσιγκούνη Εμπενίζερ Σκρουτζ, όπως τον υποδύεται ο Alastair Sim (1951)
Από μικρά παιδιά μαθαίνουμε πως τα Χριστούγεννα είναι η εποχή της αγάπης, της ανοιχτής καρδιάς, της καλοσύνης, η εποχή που μοιραζόμαστε με τους αγαπημένους μας (εντάξει, φέτος ίσως όχι) και εκφράζουμε με υλικούς και άλλους τρόπους την αλληλεγγύη και τη στήριξή μας προς ολόκληρη την ανθρωπότητα. Για να το ξεχάσουμε αμέσως συνεχίσουμε να το εφαρμόζουμε και τον υπόλοιπο χρόνο.
Δεν αποτελεί έκπληξη, επομένως, ότι πληθώρα ταινιών έχουν γυριστεί αντανακλώντας αυτό το μήνυμα. Συνήθως, το σενάριο περιλαμβάνει καλοπροαίρετους χαρακτήρες (με εξαιρέσεις, όπως ο Εμπενίζερ Σκρουτζ) που έχουν χάσει το δρόμο τους ή/και αντιμετωπίζουν προσωπικά ή οικονομικά προβλήματα και χρειάζονται καθοδήγηση. Τα προβλήματα λύνονται με φόντο τη χριστουγεννιάτικη περίοδο, πολύ συχνά με τη βοήθεια κάποιου “από μηχανής θεού”, το καλό θριαμβεύει, και όλοι μπορούμε να γιορτάσουμε δίπλα στο τζάκι.
Αυτές οι ταινίες συνήθως ισορροπούν μεταξύ κωμωδίας και δράματος, έχουν τις δυσάρεστες στιγμές τους (για να τονιστεί ο θρίαμβος της χαράς και της καλοσύνης αργότερα), σχεδόν πάντα happy end και εναλλαγές, με στόχο να ζεστάνουν την καρδιά μας. Συχνά, στο background υπάρχει μια ρομαντική υπο-πλοκή καθώς και μικρά παιδιά, χωρίς ωστόσο να κυριαρχούν (ειδάλλως, εμπίπτουν σε άλλη κατηγορία, βλ. παρακάτω). Μια παραδοσιακή χριστουγεννιάτικη φιγούρα όπως ο Άγιος Βασίλης ή κάποιος άγγελος ή πνεύμα μπορεί να είναι αυτό που χρειάζονται οι πρωταγωνιστές για καθοδήγηση και λύση των προβλημάτων. Αυτό κάνει ορισμένες από τις ταινίες αυτές να έχουν έντονο θρησκευτικό υπόβαθρο, ιδίως στις παλαιότερες εποχές όταν και η συντριπτική πλειοψηφία του (δυτικού) πληθυσμού θεωρούνταν εξ ορισμού χριστιανική.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα της κατηγορίας αποτελεί το διαχρονικό αριστούργημα It’s a Wonderful Life (1946) με τον τεράστιο Τζέιμς Στιούαρτ, το Θαύμα της 34ης Οδού (1947), η μεταφορά της συγκλονιστικής αληθινής ιστορίας του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου Joyeux Noel (2005), καθώς και οποιαδήποτε σχετικά πιστή μεταφορά της θρυλικής Χριστουγεννιάτικης Ιστορίας του Καρόλου Ντίκενς. Ας μην ξεχάσουμε, ωστόσο, και τη δική μας, αθάνατη Κάλπικη Λίρα (1955, στην τρίτη ιστορία του αλησμόνητου σπονδυλωτού έργου του Τζαβέλλα).
Ο έρωτας και τα παιδιά
Τα Χριστούγεννα αποτελούν συνήθως την αγαπημένη γιορτή των μικρών μας φίλων, και ταυτόχρονα θεωρούνται μια πολύ ρομαντική εποχή, ιδανική για ερωτευμένα ζευγάρια. Δεν είναι τυχαίο, επομένως, πως και αυτές οι ιδιότητες αξιοποιούνται κατά κόρον στον κινηματογράφο, και τις εντάσσουμε, παρά τις εγγενείς διαφορές, στην ίδια κατηγορία λόγω της συχνής ανάμειξης των θεμάτων καθώς και της όμοιας ατμόσφαιρας που τις διακατέχουν.
Οι ταινίες αυτές είναι συνήθως ιδιαίτερα ανάλαφρες και οικογενειακές. Μπορεί να εστιάζουν εξ ολοκλήρου σε μια ιστορία εξιδανικευμένου ή μη έρωτα, που συνήθως τερματίζει με επιτυχία την περίοδο των Χριστουγέννων, ή στην οπτική των παιδιών για τις γιορτές, οι περισσότερες ωστόσο επιχειρούν να συνδυάσουν τις δύο τεχνικές. Σχεδόν πάντοτε παρατηρείται μια όμορφη, γιορτινή ατμόσφαιρα, και ακόμα και οι όποιες πιο “βαριές” στιγμές δε φτάνουν στο επίπεδο των έργων της προηγούμενης κατηγορίας και υπάρχουν γιατί όσο να ναι, λίγες ταινίες μπορούν να είναι όλη την ώρα γέλια και χαρές και να έχουν αξία.
Υποκατηγορία στις ταινίες αυτές αποτελεί αυτή των χριστουγεννιάτικων μιούζικαλ, συνήθως παλαιάς κοπής, στα οποία ακούγονται μερικά από τα πιο αγαπημένα χριστουγεννιάτικα τραγούδια όλων των εποχών. Πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι ταινίες Holiday Inn (1942) και White Christmas (1954) με τον Bing Crosby καθώς και το Meet Me in St. Louis (1944) με την Judy Garland. Απόλυτο ρομαντικό έργο των γιορτών παραμένει το Love Actually (2003), ενώ στον τομέα των ανάλαφρων κωμωδιών, με επίκεντρο τα παιδιά, ξεχωρίζει το εμβληματικό πια Μόνος στο Σπίτι (1990). Στον ελληνικό κινηματογράφο, πιο επιτυχημένη ρομαντική ταινία με φόντο τις γιορτές αποτελεί το κατά τα άλλα μελοδραματικό Τανγκό των Χριστουγέννων (2011).
Οι “αντιχριστουγεννιάτικες”
Σκηνή από το θρυλικό Δράκο του Νίκου Κούνδουρου
Όλα καλά κι όλα ωραία τα Χριστούγεννα, με δώρα, πλούσια τραπέζια, αγάπη και χαρές, έτσι δεν είναι; Δυστυχώς όχι. Τα προβλήματα παραμένουν, ας κρύβονται κάτω απ΄ το χαλί για λίγες μέρες. Για πολλούς ανθρώπους δεν υπάρχουν περιθώρια για γιορτές και πανηγύρια, ενώ υπάρχει και μια κατηγορία που απλώς δεν ενδιαφέρεται.
Και αυτή η ιδιόμορφη κατηγορία ταινιών χωρίζεται σε δύο υποκατηγορίες. Η πρώτη είναι αυτή των ταινιών που γυρίζονται με χριστουγεννιάτικο υπόβαθρο (τουτέστιν, διαδραματίζονται τουλάχιστον εν μέρει την περίοδο των εορτών) αλλά το γεγονός αυτό περνά αδιάφορο στην εξέλιξη της πλοκής, και θα έλεγε κανείς ότι απλώς έτυχε να είναι Χριστούγεννα (φυσικά, ποτέ δεν τυχαίνει κάτι τέτοιο σ΄ ένα κινηματογραφικό σενάριο). Αυτού του είδους οι ταινίες θέλουν συχνά να καταδείξουν ότι μερικές φορές τα Χριστούγεννα περνούν απαρατήρητα είτε λόγω αδιαφορίας των πρωταγωνιστών (Μάτια Ερμητικά Κλειστά) είτε γιατί υπάρχουν άλλα θέματα που δε μπορούν να περιμένουν (Carol). Ωστόσο, ακόμα και σ΄ αυτές τις ταινίες υπάρχουν ενίοτε αχτίδες χριστουγεννιάτικης… χρυσόσκονης.
Πιο συνηθισμένα, ωστόσο, είναι τα έργα στα οποία τα Χριστούγεννα βρίσκονται (ή περνούν στην πορεία) στο προσκήνιο, ωστόσο αναδεικνύεται η σκοτεινή πλευρά τους, ενώ κάποιες φορές αποτελούν φόντο σ΄ ένα έγκλημα που απαιτεί διαλεύκανση. Στις περισσότερες περιπτώσεις, το χριστουγεννιάτικο πνεύμα ακόμα κι εδώ θριαμβεύει, ωστόσο μ΄ έναν ιδιόρρυθμο, γλυκόπικρο τρόπο, που μας θυμίζει πως ακόμα κι αυτό μπορεί να λύσει κάποια προβλήματα, ωστόσο ούτε όλα, ούτε μόνιμα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν τα χριστουγεννιάτικα νουάρ Christmas Holiday (1944) και Repeat Performance (1947), η μαύρη κωμωδία Ο Άγιος Βασίλης είναι λέρα (2003) καθώς και η δημοφιλής περιπέτεια Πολύ Σκληρός για να Πεθάνει (1988). Σ΄ αυτή την κατηγορία, τέλος, εμπίπτει και το ελληνικό νεορεαλιστικό αριστούργημα Ο Δράκος (1956) του Νίκου Κούνδουρου.
Τα Κινούμενα Σχέδια
Αυτή η κατηγορία αποτελεί ξεχωριστή για τεχνικούς λόγους και όχι περιεχομένου. Από άποψης θεματολογίας, οι χριστουγεννιάτικες ταινίες κινουμένων σχεδίων μπορεί να ανήκουν σε οποιαδήποτε κατηγορία ή συνδυασμό τους, ωστόσο συνήθως είναι ανάλαφρες, πολύχρωμες και κωμικές. Όταν είναι διδακτικές, αποτελούν συχνά προσαρμοσμένες για παιδιά μεταφορές πιο σοβαρών ιστοριών όπως η Χριστουγεννιάτικη Ιστορία και ο Γκριντς. Ο Άγιος Βασίλης και τα δώρα του διαδραματίζουν συχνά κομβικό ρόλο, όπως στο Πολικό Εξπρές (2004). Πιο σπάνιες, αλλά αξιοσημείωτες, είναι οι πιο “ενήλικες” ταινίες κινουμένων σχεδίων που συνδυάζουν την παιδική πολύχρωμη εικόνα με πιο σκοτεινά μοτίβα και ψυχολογικά σκαμπανεβάσματα. Πεμπτουσία των ταινιών αυτών, και αγαπημένο δείγμα τους, ο μαγικός Χριστουγεννιάτικος Εφιάλτης (1993) του Τιμ Μπάρτον.
Στην τελική, πάντως, μια καλή χριστουγεννιάτικη ταινία αποτελεί πάντα σωστή επιλογή αυτές τις ημέρες ανεξαρτήτως θεματολογίας και κατηγορίας. Ανάλογα τη διάθεση της στιγμής, τη γενικότερη άποψη που έχετε για τα Χριστούγεννα και την παρέα (περιορισμένη να είναι φέτος, έτσι ώστε να κάνουμε όλοι όμορφα Χριστούγεννα με το καλό του χρόνο), μπορεί να ταιριάζει διαφορετικό στιλ. Ακόμα κι αν δεν είστε ιδιαίτερα σινεφίλ, η περίοδος αυτή είναι μια καλή αφορμή για να ασχοληθείτε λίγο με το… άθλημα. Ειδικά φέτος, που τα ρεβεγιόν και η διασκέδαση που έχουμε συνηθίσει έχουν πάει περίπατο, μια ταινία αποτελεί ίσως τον καλύτερο σύντροφό μας. Καλά Χριστούγεννα σε όλους.
