Αν ασχολείσαι με τον κινηματογράφο, ακόμα και σε καθαρά ψυχαγωγικό πλαίσιο, λογικά έχεις ακούσει τον όρο. Ίσως έχεις δει και καμιά ταινία που να εντάσσεται σε αυτόν, πιθανώς χωρίς να το ξέρεις. Τι είναι όμως το φιλμ νουάρ; Πώς ορίζεται, ποια η ιστορία του, και ποιες ταινίες θεωρούνται τα πιο χαρακτηριστικά του παραδείγματα; Στο παρόν άρθρο αναλύουμε ένα φαινόμενο που κράτησε λίγο, όμως άλλαξε για πάντα τον τρόπο που βλέπουμε ταινίες.
Ο ορισμός
Ο όρος “φιλμ νουάρ” (= μαύρη ταινία, στα γαλλικά) αποδίδεται στο Γάλλο κριτικό ταινιών Νινό Φρανκ και χρονολογείται το 1946. Ο όρος δεν εφευρέθηκε από το Φρανκ, καθώς είχε χρησιμοποιηθεί από προγενέστερους Γάλλους κριτικούς για να περιγράψει μια σειρά γαλλικών ταινιών, στα τέλη της δεκαετίας του 1930, που σήμερα εντάσσουμε στο κινηματογραφικό ρεύμα του ποιητικού ρεαλισμού.
Αμφότεροι ο χώρος και ο χρόνος απόδοσης του όρου είναι οξύμωροι, καθώς τα πρώτα νουάρ τοποθετούνται το 1940-41, μισή δεκαετία πριν ο Φρανκ (δεξιά) εμπνευστεί τον όρο, ενώ είναι ευρέως αποδεκτό ότι το νουάρ ξεκίνησε και αναπτύχθηκε στις ΗΠΑ. Η αιτία αυτής της διαφοράς είναι πολύ απλή: ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, κατά τη διάρκεια του οποίου αμερικανικές ταινίες δεν προβάλλονταν στην ηπειρωτική Ευρώπη. Μόλις τελείωσε ο πόλεμος, το 1945, οι Ευρωπαίοι δημιουργοί ξεκίνησαν να βλέπουν μαζικά τις αμερικανικές παραγωγές των προηγούμενων πέντε ετών, και διαπίστωσαν ομοιότητες, τάσεις και φαινόμενα, τα οποία οι Αμερικανοί συνάδελφοί τους που έβλεπαν τις ταινίες live όταν κυκλοφορούσαν, αδυνατούσαν να εντοπίσουν.
Ο ορισμός του φιλμ νουάρ, όπως δίνεται από τον Φρανκ, είναι αρκετά ασαφής και μιλά μεταξύ άλλων για “συναισθηματικό ανθρωπισμό, δυναμική ενός βίαιου θανάτου, απαισιοδοξία και απάθεια προς την ανθρωπότητα”. Ακόμα και σήμερα, τα όρια είναι δυσδιάκριτα, το νουάρ επιδέχεται πολλούς ορισμούς ως προς την τεχνοτροπία, τη θεματολογία, το χωροχρονικό του πλαίσιο και τα debate μεταξύ των κριτικών και ιστορικών του κινηματογράφου δεν έχουν τέλος.
Οριοθετώντας το φιλμ νουάρ αυστηρά στις ΗΠΑ και στην περίοδο 1940-60, προκύπτουν συναφείς ορισμοί. Ταινίες με νουάρ στοιχεία γυρισμένες τη δεκαετία του ‘30 (ή ακόμα νωρίτερα) καλούνται pre-noir ή proto-noir και αρκετές από αυτές θεωρείται ότι επηρέασαν τη δημιουργία του. Μεταγενέστερες ταινίες με αυτά τα στοιχεία χαρακτηρίζονται νεο-νουάρ, τέτοιες ταινίες αποτίουν συχνά φόρο τιμής στις αυθεντικές και πολλές φορές (αν και όχι απαραίτητα) διαδραματίζονται στην ίδια εποχή. Τέλος, δε λείπουν οι ταινίες εκτός Χόλιγουντ με εμφανή τα χαρακτηριστικά του νουάρ, στις οποίες συνήθως αποδίδεται ο αντίστοιχος όρος ανάλογα με τη χώρα παραγωγής. Συνηθέστερες κατηγορίες αποτελούν το γαλλικό και το ιαπωνικό νουάρ, το οποίο προέκυψε από τις αμερικανικές επιρροές στη χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου κατά την επταετή κατοχή (1945-52) μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Τι είναι το φιλμ νουάρ
Ίσως ένα από τα μεγαλύτερα αναπάντητα ερωτήματα στην ιστορία του κινηματογράφου. Με αρκετή δυσκολία μπορεί κανείς να κοιτάξει ορισμένα χαρακτηριστικά (τα οποία παραθέτουμε παρακάτω) και να κατατάξει ή όχι μια ταινία στην κατηγορία του νουάρ. Τι είναι όμως το ίδιο το φιλμ νουάρ; Υπάρχουν τρεις επικρατέστερες θεωρίες γι΄ αυτό.
-
Κινηματογραφικό είδος. Οι υπερασπιστές αυτής της θεωρίας υποστηρίζουν πως το νουάρ είναι ακόμα ένα είδος, όπως η κωμωδία, το δράμα, το μιούζικαλ και το γουέστερν, το οποίο μπορεί να συνυπάρξει φυσικά με άλλα, ωστόσο αποτελεί είδος από μόνο του. Συνήθως οι έχοντες αυτή την άποψη είναι πιο ελαστικοί με τα συνήθως αυστηρά χωροχρονικά όρια του νουάρ (Χόλιγουντ, δεκαετίες 1940 και 1950) και δίνουν έμφαση στην πλοκή και το σενάριο των πιο γνωστών φιλμ νουάρ, υποστηρίζοντας πως ακόμα και χωρίς τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά του, το νουάρ ξεχωρίζει από παρεμφερή είδη, στα οποία συνήθως εντάσσεται, όπως το γκανγκστερικό/crime film, η αστυνομική ταινία ή το θρίλερ μυστηρίου
-
Στιλ. Η θεωρία αυτή υποστηρίζει πως αυτό που καθορίζει το νουάρ δεν είναι τόσο η θεματολογία του, η οποία μπορεί κάλλιστα να ενταχθεί σε κάποιο από τα προαναφερθέντα είδη, αλλά τα σκηνοθετικά του χαρακτηριστικά: οι αφηγηματικές τεχνικές, το αστικό τοπίο, η νύχτα, ο χαμηλός φωτισμός, το ασπρόμαυρο, το ντύσιμο, οι διάλογοι και το παρασκήνιο. Κατατάσσοντας το νουάρ ως στιλ, τα επιμέρους χαρακτηριστικά είναι αυτά στα οποία δίνεται έμφαση, και ουσιαστικά το φιλμ νουάρ ορίζεται ως ένας συγκεκριμένος τρόπος να γυρίσεις μια ταινία που σχετίζεται με το έγκλημα και το μυστήριο
-
Ρεύμα ή τάση. Η θεωρία αυτή είναι πιο πιστή με τον αρχικό ορισμό του Φρανκ και των Γάλλων συναδέλφων του, και υποστηρίζει πως το νουάρ είναι μια ακόμα τάση στην τέχνη, όπως ο εξπρεσιονισμός ή ο σουρεαλισμός, μια κίνηση ορισμένων καλλιτεχνών, βασισμένων στο Χόλιγουντ κατά τη διάρκεια του Β΄ Π.Π. και τη δεκαετία αμέσως μετά, να γυρίσουν ταινίες με μια συγκεκριμένη ματιά. Στον ορισμό αυτό, που κάπως “σκοντάφτει” στο γεγονός ότι σπανίως όσοι γύριζαν τέτοιες ταινίες το έκαναν συνειδητά και συγκροτημένα, είναι η οπτική και η σφραγίδα του δημιουργού, σε αυστηρά χωροχρονικά πλαίσια, αυτά τα οποία καθορίζουν μια ταινία ως φιλμ νουάρ
Χαρακτηριστικά γνωρίσματα
Όπως αναλύσαμε παραπάνω, ο ορισμός και τα γνωρίσματα του φιλμ νουάρ είναι ιδιαίτερα πολύπλοκα και θολά, ακριβώς όπως και τα σενάρια και οι χαρακτήρες των ταινιών αυτών. Ωστόσο, υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία που μπορεί να αναζητήσει κανείς σε μια ταινία, προκειμένου να αντιληφθεί αν αυτή πρέπει να κριθεί ως φιλμ νουάρ. Ελάχιστες ταινίες τα έχουν όλα, και συχνά τα ποιοτικά χαρακτηριστικά υπερτερούν των ποσοτικών, ωστόσο, όσα περισσότερα τέτοια στοιχεία δείτε σε μια ταινία γυρισμένη την εποχή που μιλάμε (1940-60), τόσο πιο κοντά στο νουάρ είναι η ταινία αυτή.
– Ένα ή περισσότερα εγκλήματα, που συνήθως συμπεριλαμβάνουν αλλά δεν περιορίζονται σε τουλάχιστον μια δολοφονία, βρίσκονται στο επίκεντρο της υπόθεσης
– Στους πρωταγωνιστικούς χαρακτήρες, εντοπίζονται τουλάχιστον κάποιες από τις παρακάτω κατηγορίες: αστυνομικοί, γκάνγκστερ, ιδιωτικοί ντετέκτιβ, ασφαλιστές, μοιραίες γυναίκες (femmes fatales), δικαστικοί λειτουργοί (π.χ. εισαγγελείς, δικηγόροι κλπ)
– Οι διάλογοι, τα κίνητρα και οι πράξεις των πρωταγωνιστών χαρακτηρίζονται από αμοραλισμό, σκληρό ρεαλισμό, πεσιμισμό και αδιαφορία για τις συνέπειες
– Το χρήμα και ο έρωτας (από ωμό σεξουαλικό πάθος μέχρι ένας αρρωστημένος ρομαντισμός) είναι οι δύο κυρίαρχες αξίες που διέπουν τις ενέργειες των χαρακτήρων
– Χαμηλός φωτισμός (low-key lighting), ελάχιστες ή καθόλου σκηνές πριν τη δύση του ηλίου, σκοτεινό (κυριολεκτικά και μεταφορικά) αστικό περιβάλλον, ασπρόμαυρο – αν και υπάρχουν μετρημένα έγχρωμα νουάρ, όπως Leave Her to Heaven (1945) και Νιαγάρας (1953) -, μέρη και γειτονιές που σχετίζονται με τον υπόκοσμο, και χρήση ανάλογης αργκό
– Αμφιλεγόμενο ή/και αμφίσημο φινάλε, στο οποίο αποδίδεται δικαιοσύνη με τη μορφή μιας κάθαρσης που προσεγγίζει την αρχαιοελληνική τραγωδία, συχνά μεν με happy end αλλά με αστερίσκους και απώλειες
Άλλες πληροφορίες για το φιλμ νουάρ
Οι περισσότεροι χαρακτήρες στο φιλμ νουάρ είναι άνδρες, και συνήθως το περιβάλλον στο οποίο εκτυλίσσονται είναι έντονα ανδροκρατούμενο και βίαιο. Εντούτοις, κάποιοι από τους σημαντικότερους γυναικείους χαρακτήρες ταινιών της εποχής εντοπίζονται σε φιλμ νουάρ.
Οι γυναίκες στο νουάρ εμπίπτουν σχεδόν αυστηρά σε δύο αντιδιαμετρικές κατηγορίες. Από τη μία έχουμε την πιστή σύζυγο/αρραβωνιαστικιά/σταθερή σχέση, τη γυναίκα που σύμφωνα με τα παραδοσιακά πρότυπα θα σταθεί δίπλα στον πρωταγωνιστή, όσο χαμηλά κι αν πέσει αυτός, δε θα ασχοληθεί με την υπόθεση παρά μόνο αν γίνει απολύτως απαραίτητο, δε θα επιτρέψει στην ηθική της να εμπλακεί με τα συχνά σκοτεινά σοκάκια ενός νουάρ σεναρίου. Στο αντίπαλο δέος είναι η μοιραία γυναίκα, η ερωτική, μυστηριώδης, ανήθικη σειρήνα που ψάχνει τη δική της ικανοποίηση, συνήθως είτε σαρκική είτε οικονομική (ή και τα δύο), και δε θα σταματήσει σε τίποτα για να την αποκτήσει, χρησιμοποιώντας ό,τι όπλα διαθέτει, από τα κάλλη και τις σαγηνευτικές της ιδιότητες μέχρι ωμή βία, παραπλάνηση και διπλό παιχνίδι. Συχνότατα, βέβαια, μια femme fatale εξακολουθεί να έχει τις δικές της αδυναμίες, πάθη και μυστικά του παρελθόντος.
Φυσικά υπάρχουν ουκ ολίγοι γυναικείοι χαρακτήρες που δεν μπορούν να μπουν τόσο εύκολα στα δύο αυτά “κουτάκια”, ενίοτε (αν και όχι πολύ συχνά) διαθέτοντας ιδιότητες από αμφότερα. Έξι και πλέον δεκαετίες μετά, βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη debate ως προς το αν το φιλμ νουάρ αντιμετωπίζει τις γυναίκες καλύτερα ή χειρότερα από το σύνηθες για την εποχή, ωστόσο σίγουρα τις αντιμετωπίζει διαφορετικά και τις προβάλλει περισσότερο.
Οι έννοιες του έρωτα, της αγάπης και του πάθους στο νουάρ είναι ιδιαίτερα περίπλοκες και εμφανέστατα αντίθετες με τη μελοδραματική ρομαντικοποίηση που διέπει τις περισσότερες ταινίες της ίδιας εποχής, όταν, εξαιτίας της λογοκρισίας, η σαρκική έλξη και η σεξουαλική επιθυμία αποτελούσαν “κόκκινο πανί”. Φυσικά, η λογοκρισία ίσχυε και στα φιλμ νουάρ, επομένως δεν πρόκειται να δει κανείς π.χ. γυμνό, σκηνές σεξ ή άμεσα ερωτικά φορτισμένους διαλόγους, ωστόσο η ερωτική ατμόσφαιρα είναι συχνά έντονη. Οι χαρακτήρες (κυρίως οι femmes fatales), τα σκηνοθετικά τρικ, καθώς και ο λανθάνων ερωτισμός στους διαλόγους και τις κινήσεις των πρωταγωνιστούν δημιουργούν μια ατμόσφαιρα συχνά περισσότερο ηλεκτρισμένη από αντίστοιχες που ασχολούνται πολύ πιο άμεσα με το συγκεκριμένο θέμα. Τέλος, δε λείπει η σύνδεση σεξ και βίας, ως συγκοινωνούντα στοιχεία ηδονής και παρακμής, τα οποία οδηγούν τους πρωταγωνιστές στην καταστροφή.
Ένα πολύ καλό ερώτημα, το οποίο φυσικά δε μπορεί να απαντηθεί χωρίς σαφή ορισμό, είναι “πόσα ήταν τα φιλμ νουάρ”. Με τους πιο αυστηρούς ορισμούς, μιλάμε μόλις για μερικές εκατοντάδες ταινίες. Ωστόσο, όλα τα μεγάλα στούντιο της εποχής γύριζαν τέτοιες ταινίες, και οι περισσότεροι σπουδαίοι ηθοποιοί, σκηνοθέτες και σεναριογράφοι δοκίμασαν τουλάχιστον μια φορά την τύχη τους εκεί. Κάποιοι εξ αυτών, όπως ο μεγάλος σταρ Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ και οι σκηνοθέτες/σεναριογράφοι Μπίλι Γουάιλντερ και Φριτζ Λανγκ διέπρεψαν ιδιαίτερα στο νουάρ. Από την άλλη, υπάρχουν δημιουργοί όπως ο “βασιλιάς του σασπένς” Άλφρεντ Χίτσκοκ, του οποίου οι ταινίες συχνά φλέρταραν με το φιλμ νουάρ, ωστόσο είχαν όλες ένα τέτοιο μοναδικό στιλ που έφερε την προσωπική του σφραγίδα, που είναι αδύνατο να τις κατατάξεις σε μια τόσο στιλιζαρισμένη κατηγορία.
Το φιλμ νουάρ εξαφανίστηκε από το κινηματογράφο το ίδιο ξαφνικά όπως εμφανίστηκε, στα τέλη της δεκαετίας του 1950. Το οξύμωρο της υπόθεσης είναι πως, ενώ οι δημιουργοί του αμφισβήτησαν τις αξίες και τον τρόπο λειτουργίας των στούντιο στη λεγόμενη Χρυσή Εποχή του Χόλιγουντ, το νουάρ συνδέθηκε αναπόσπαστα με την τελευταία και έσβησε μαζί της: στο νέο κόσμο, τον έγχρωμο, της τηλεόρασης, της αντικουλτούρας των 1960s και των νέων ηθών, τα στοιχεία που συνέθεταν το νουάρ έμοιαζαν χωρίς νόημα. Εντούτοις, αν και το ίδιο έσβησε, το Νέο Κύμα που ήρθε στο προσκήνιο στα 1960s υιοθέτησε ουκ ολίγες από τις αρχές του και θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς πως γκανγκστερικά αριστουργήματα όπως ο Νονός, τα Καλά Παιδιά, ο Σημαδεμένος, και άλλα, δε θα είχαν τη μορφή που ξέρουμε σήμερα εάν δεν είχε προηγηθεί το πέρασμα και η επιρροή των “μαύρων ταινιών”.
Στο άρθρο αυτό αναλύσαμε τη θεωρία, τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα και κάποιες επιπλέον πληροφορίες για το φιλμ νουάρ. Σε επόμενο άρθρο θα ασχοληθούμε με πιο πρακτικές έννοιες, συγκεκριμένα, την ιστορία του νουάρ, μαζί με τις σπουδαιότερες ταινίες που ανήκουν σε αυτό.
https://www.youtube.com/watch?v=J8otcEerryE