Στο προηγούμενο άρθρο, μελετήσαμε το φαινόμενο του φιλμ νουάρ από τη σκοπιά της κινηματογραφικής θεωρίας, δίνοντας τον ορισμό, τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα και κάποια στοιχεία που συνδέονται αναπόσπαστα με αυτό. Σε αυτό το άρθρο θα επιχειρήσουμε μια ανάλυση από ιστορική και κριτική σκοπιά, παρακολουθώντας την πορεία του νουάρ, από τους κινηματογραφικούς του προγόνους μέχρι το νεο-νουάρ, τις ταινίες-σταθμούς, καθώς και τα πρόσωπα που σημάδεψαν και σημαδεύτηκαν από τις “μαύρες ταινίες”.
Η ιστορία
Σύμφωνα με την πλειοψηφία των κριτικών και ιστορικών του κινηματογράφου, το φιλμ νουάρ ορίζεται χρονικά στις δεκαετίες του 1940 και του 1950. Επομένως, οποιαδήποτε ταινία διαθέτει αρκετά χαρακτηριστικά της φιλοσοφίας του αλλά είναι γυρισμένη σε άλλη χρονική περίοδο, δεν κατατάσσεται στο είδος. Εάν είναι μεταγενέστερη, και πιθανότατα εμπνευσμένη/επηρεασμένη από το νουάρ, συνήθως καλείται νεο-νουάρ, αν και πολλά σύγχρονα ψυχολογικά θρίλερ, αστυνομικά δράματα και φιλμ μυστηρίου έχουν εμφανείς επιρροές από κλασικά νουάρ, εντούτοις δε συνοδεύονται συνήθως από το συγκεκριμένο χαρακτηρισμό. Όσο για τις ταινίες πριν το 1940; Πολλές από αυτές επηρέασαν τους δημιουργούς του νουάρ, και από αυτές θα ξεκινήσουμε να ξετυλίγουμε το “μαύρο” κουβάρι.
Τρεις ήταν οι σημαντικότερες επιρροές για το φιλμ νουάρ: ο γερμανικός εξπρεσιονισμός των Fritz Lang, F.W. Murnau και Robert Wiene, στα 1920s, ο εκ Γαλλίας ορμώμενος ποιητικός ρεαλισμός των Jean Vigo και Jean Renoir, στα 1930s, και τα ρεαλιστικά, γκανγκστερικά αμερικανικά φιλμ της ίδιας δεκαετίας (Ο Μικρός Καίσαρας, Δημόσιος Κίνδυνος, Είμαι Ένας Δραπέτης και άλλα). Ο πρώτος επηρέασε κυρίως το στιλ, τη φωτογραφία και τη φαταλιστική οπτική του νουάρ, ο ποιητικός ρεαλισμός συνέβαλε στον αντιφατικό ρομαντισμό και το παράνομο πάθος, ενώ το γκανγκστερικό είδος συνεισέφερε το ρεαλισμό στο σενάριο και τους χαρακτήρες: εγκληματίες, δικηγόροι, αστυνομικοί και μοιραίες γυναίκες. Τέλος, πολλά από τα σημαντικότερα πρόσωπα του νουάρ είχαν διαπρέψει νωρίτερα στην καριέρα τους σε κάποιο από τα προαναφερθέντα ρεύματα.
Από τον Άγνωστο του Τρίτου Ορόφου (1940), που συχνά χαρακτηρίζεται το πρώτο φιλμ νουάρ
Τα νουάρ του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου
‘Ενα ενδιαφέρον ιστορικό στοιχείο για το φιλμ νουάρ είναι ότι ξεκίνησε στα χρόνια του πολέμου, και χωρίς οι δημιουργοί των πρώτων ταινιών να έχουν την αίσθηση ότι ξεφεύγουν από την τότε κινηματογραφική πεπατημένη. Σύμφωνα με τους περισσότερους ιστορικούς, το πρώτο αναγνωρισμένο νουάρ είναι μια άγνωστη στις μέρες μας ταινία με τίτλο Ο Άγνωστος του Τρίτου Ορόφου (1940), ωστόσο η “επίσημη αυλαία” για το μοναδικό αυτό κινηματογραφικό φαινόμενο άνοιξε το 1941, με το αξεπέραστο Γεράκι της Μάλτας του Τζον Χιούστον, με τον Χάμφρι Μπόγκαρτ να αναδεικνύεται σε σταρ, για πρώτη φορά στην καριέρα του, στο ρόλο του σκληρού ντετέκτιβ Σαμ Σπέιντ. Ο Χιούστον, ο Μπόγκαρτ, αλλά και το φιλμ νουάρ γενικότερα δεν ξανακοίταξαν πίσω για περίπου δύο δεκαετίες, εκτοξεύοντας τη φήμη και την ποιότητα των ταινιών.
Πολλά από τα πιο φημισμένα και αρχετυπικά νουάρ γυρίστηκαν μέσα στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ξεχωρίζουν, μεταξύ άλλων, η Λάουρα του Ότο Πρέμινγκερ, η Διπλή Αποζημίωση του σπουδαίου Μπίλι Γουάιλντερ, Να Έχεις και Να Μην Έχεις, με το αλησμόνητο ζευγάρι Χάμφρι Μπόγκαρτ – Λορίν Μπακόλ και το Murder, My Sweet, η πρώτη κινηματογραφική εμφάνιση ενός άλλου διάσημου ντετέκτιβ: του Φίλιπ Μάρλοου. Όλες οι προαναφερθείσες ταινίες γυρίστηκαν το 1944.
Μα καλά, θα αναρωτηθεί κάποιος, γιατί να γυρίσει κάποιος, και το κυριότερο γιατί να δει κάποιος/α ως θεατής, μια σκληρή, ρεαλιστική ταινία μυστηρίου, με επίκεντρο το έγκλημα, μέσα στον πόλεμο; Οι περισσότερες ταινίες είτε περιστρέφονταν γύρω απ τον πόλεμο, ώστε να τονώσουν το ηθικό των πολιτών, είτε αποτελούσαν ευχάριστα, πολύχρωμα θεάματα ώστε να κάνουν το κοινό να ξεχάσει τη συμπλοκή. Το νουάρ, ωστόσο, επιβίωσε και αναπτύχθηκε, χάρη στις καινοτομίες του, την άρτια ποιότητα, τα μεγάλα ονόματα που το διαμόρφωσαν και το αγκάλιασαν, καθώς και την προαιώνια έλξη του κοινού για το έγκλημα, το μυστήριο, τους δολοφόνους και τις όμορφες γυναίκες-αράχνες. Με έναν ιδιόμορφο τρόπο, το νουάρ ήταν κι αυτό αφορμή για να ξεχαστεί κάποιος από τον πόλεμο, ο φανταστικός “μαύρος” κόσμος τους έκανε να ξεχαστούν για λίγο από τον πραγματικό.
Glenn Ford & Rita Hayworth, Gilda (1946)
Το μεταπολεμικό νουάρ
Το 1946 ήταν η χρονιά κατά την οποία ο Γάλλος κριτικός κινηματογράφου, Νινό Φρανκ, χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο “φιλμ νουάρ” για να περιγράψει ορισμένες από τις ταινίες που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη παράγραφο. Το 1946 ήταν ταυτόχρονα η πρώτη μεταπολεμική χρονιά, και ακόμα μια χρονιά – σταθμός για το νουάρ, με αριστουργήματα όπως η Gilda, με την απόλυτη femme fatale, Rita Hayworth, o αλλοπρόσαλλος Μεγάλος Ύπνος, με τον Μπόγκαρτ να υποδύεται τον Φίλιπ Μάρλοου και τη Λορίν Μπακόλ στο πλευρό του, καθώς και το Notorious του Άλφρεντ Χίτσκοκ, ίσως η χιτσκοκική ταινία που προσεγγίζει περισσότερο το νουάρ. Την επόμενη χρονιά γυρίστηκε το σκοτεινό, επιβλητικό Από το Παρελθόν με τους Ρόμπερτ Μίτσαμ και Κερκ Ντάγκλας. Θα έλεγε κανείς πως τα πρώτα 6-7 μεταπολεμικά χρόνια αποτέλεσαν την κορυφή της καμπής για το φιλμ νουάρ, με δεκάδες ταινίες να χρησιμοποιούν τις τεχνικές και τις ιδιομορφίες του, και πολλούς μεγάλους δημιουργούς και ερμηνευτές να μπαίνουν στον πειρασμό να δοκιμάσουν την τύχη τους σε αυτόν τον κυνικό, ασπρόμαυρο, εγκληματικά ερωτικό κόσμο.
Το νουάρ στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια ήταν πιο οργανωμένο, συγκροτημένο και ποικιλόμορφο από αυτό των πολεμικών χρόνων. Οι δημιουργοί του διεύρυναν συνεχώς τους ορίζοντες, τα έβαζαν με τη λογοκρισία, και καταπιάστηκαν αρκούντως με το θέμα της δύσκολης και συχνά απογοητευτικής επιστροφής των θριαμβευτών Αμερικανών στρατιωτών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στη ζωή στην πατρίδα. Το νουάρ φλέρταρε συχνά με πολλά κινηματογραφικά είδη, από το συναφές ψυχολογικό θρίλερ μέχρι και την κωμωδία και το μιούζικαλ. Πολλές ταινίες εκείνης της εποχής, όπως το αγαπημένο χριστουγεννιάτικο φιλμ It’s a wonderful life, αν και δε χαρακτηρίζονται νουάρ, είναι εμφανώς επηρεασμένες από τη φιλοσοφία και την τεχνοτροπία του.
Τέλος, αυτή ήταν η εποχή που τα νουάρ προβλήθηκαν στην Ευρώπη και ξεκίνησαν να επηρεάζουν τους εκεί κινηματογραφιστές (ας μην ξεχνούμε τις ευρωπαϊκές επιρροές στο νουάρ καθώς και τους πολυάριθμους Ευρωπαίους δημιουργούς στο Χόλιγουντ της εποχής). Με την Ευρώπη σε ανοικοδόμηση μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η έβδομη τέχνη γνώρισε ραγδαία άνθηση κυρίως στη Γαλλία και την Ιταλία, με τις επιρροές να έρχονται πίσω στο Χόλιγουντ και να είναι αισθητές στο τελευταίο κεφάλαιο του νουάρ: τα 1950s.
Από τον έγχρωμο Νιαγάρα (1953), με τη Marilyn Monroe
Τα 1950s και το τέλος εποχής
Η δεκαετία του 1950. Οικονομική ανάπτυξη, Ψυχρός Πόλεμος, μάχες για φυλετικά δικαιώματα, τηλεόραση, έγχρωμος κινηματογράφος. Η εποχή αμίμητων ειδώλων όπως ο Μάρλον Μπράντο, η Μέριλιν Μονρόε και ο Έλβις Πρίσλεϊ. Καταναλωτισμός και το αμερικανικό όνειρα στα καλύτερά του και, μέσα σε όλα, ρωγμές (αν και όχι κατάρρευση, ακόμα) του οικοδομήματος της λεγόμενης “χρυσής εποχής του Χόλιγουντ”, με τη λογοκρισία να χαλαρώνει, το ευρωπαϊκό σινεμά να αναπτύσσεται ραγδαία ως ανταγωνιστής, την παντοδυναμία των στούντιο να απειλείται.
Παραδόξως, λοιπόν, το σύστημα στο οποίο πήγαινε κόντρα το φιλμ νουάρ με τις σκηνοθετικές ιδέες, τα κυνικά σενάρια και τον απροκάλυπτο, πλην λανθάνοντα, ερωτισμό του, ήταν το σύστημα μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε και, χωρίς αυτό, δεν είχε και πολύ νόημα. Το νουάρ ξεκίνησε δυναμικά τα 50s, με μεγάλο αριθμό ταινιών που σταδικά προσαρμόζονταν στο στιλ της εποχής, της νέας γενιάς. Τα πρώτα έγχρωμα νουάρ, όπως ο Νιαγάρας (1953) με τη Μέριλιν Μονρόε εμφανίστηκαν. Η Ida Lupino έγινε η πρώτη γυναίκα σκηνοθέτης νουάρ όταν γύρισε το Οτοστόπ, επίσης το 1953. Η δεκαετία ξεκίνησε με τις εμβληματικές ταινίες Σκότωσα το Δολοφόνο Μου και Η Ζούγκλα της Ασφάλτου. Ωστόσο, η προσπάθεια του νουάρ να προσαρμοστεί στο νέο περιβάλλον το αλλοίωσε σε τέτοιο βαθμό που οι αρχές του ακολουθούνταν πια όλο και λιγότερο, με αποτέλεσμα να προκύψουν νέες τάσεις crime films ξεχωριστές από αυτό. Τα τελευταία σημαντικά νουάρ της κλασικής περιόδου υπήρξαν το ωμό και δαιδαλώδες Φίλησέ με Θανάσιμα (1955) οι Δολοφόνοι, του νεαρού και άγνωστου τότε Στάνλεϊ Κιούμπρικ, το 1956, η Γλυκιά Γεύση της Επιτυχίας (1957) με τους Τόνι Κέρτις και Μπαρτ Λάνκαστερ, και η αυλαία πέφτει με το θρυλικό Άγγιγμα του Κακού (1958) του μεγάλου Όρσον Γουέλς, με τον ίδιο και τη Μάρλεν Ντίτριχ να πρωταγωνιστούν.
Οι σαρωτικές αλλαγές στη δεκαετία του 1960 έδωσαν οριστικά τέλος στο φαινόμενο του φιλμ νουάρ. Ταυτόχρονα, ωστόσο, πολλοί δημιουργοί του λεγόμενου Νέου Κύματος ενσωμάτωσαν τις αρχές του στη σκηνοθεσία, το σενάριο και τους χαρακτήρες στις ταινίες τους. Οι περισσότεροι μεγάλοι δημιουργοί του τελευταίου μισού αιώνα, τουλάχιστον στις ΗΠΑ έχουν γυρίσει τουλάχιστον μια ταινία με έντονες νουάρ επιρροές. Μάρτιν Σκορτσέζε, Τζόελ & Ίθαν Κοέν, Κουέντιν Ταραντίνο και Ντέιβιντ Φίντσερ είναι μερικοί μόνο από τους γνωστούς σκηνοθέτες του σύγχρονου κινηματογράφου των οποίων η φιλοσοφία στο στήσιμο και την εξέλιξη μιας ταινίας είναι άμεσα επηρεασμένη από τους δημιουργούς του φιλμ νουάρ. Το φιλμ νουάρ σαν είδος, στιλ ή ρεύμα, ανάλογα τον ορισμό, έσβησε πριν 60 και πλέον χρόνια, ωστόσο το στίγμα του παραμένει ανεξίτηλο, τόσο με την ανερχόμενη δημοφιλία των ταινιών εκείνης της περιόδου, όσο και με τις σύγχρονες ταινίες που παραμένουν εμποτισμένες από τις αρχές του.
Λος Άντζελες Εμπιστευτικό (1997), από τα πιο γνωστά και χαρακτηριστικά νεο-νουάρ
Οι σημαντικότερες ταινίες
Κλείνοντας το αφιέρωμα αυτό στο φιλμ νουάρ, αναφέρουμε συνοπτικά λίγες μόνο από τις πιο αναγνωρίσιμες, επιδραστικές και χαρακτηριστικές ταινίες που αποτελούν δείγματα νουάρ. Δέκα ταινίες, με χρονολογική σειρά, απαρτίζουν τη λίστα, με σύντομη περιγραφή. Πιο λεπτομερείς λίστες, καθώς και περισσότερες λεπτομέρειες για τις ταινίες που αναφέρονται εδώ, μπορεί εύκολα κάποιος/α να βρει, ξεκινώντας από το IMDb ή τη Wikipedia.
1. Το Γεράκι της Μάλτας (1941) του John Huston
Ένας ιδιωτικός ντετέκτιβ ερευνά το θάνατο του συνεργάτη του και μπλέκει σε μια περιπέτεια με αδίστακτους, σκοτεινούς χαρακτήρες και μια μοιραία γυναίκα, που όλοι φαίνεται να αναζητούν ένα σπάνιο, υπερπολύτιμο αντικείμενο
2. Laura (1944) του Otto Preminger
Ένας αστυνομικός ερευνά τη δολοφονία μιας πανέμορφης κι επιτυχημένης γυναίκας, και καταλήγει να την ερωτεύεται
3. Double Indemnity (1944) του Billy Wilder
Η συνωμοσία ενός ασφαλιστή και μιας ανήθικης, ελκυστικής γυναίκας με σκοπό τη δολοφονία του συζύγου της τελευταίας, ώστε να εισπράξουν το ποσό της ασφάλειας
4. Detour (1945) του Edgar G. Ulmer
Ένας πιανίστας νυχτερινού κέντρου καταλήγει από μια σειρά ατυχών συνθηκών σε ένα δίκτυο από εγκλήματα, εκβιασμούς και παραπλανητικές κινήσεις
5. The Big Sleep (1946) του Howard Hawks
Ένας ιδιωτικός ντετέκτιβ προσλαμβάνεται από μια πλούσια οικογένεια και συναντά ένα λαβύρινθο γεμάτο σκοτεινούς χαρακτήρες, ανατροπές και δαιδαλώδη μονοπάτια χωρίς τέλος
6. Gilda (1946) του Charles Vidor
Στο Μπουένος Άιρες, ένας τυχοδιώκτης προσλαμβάνεται στο καζίνο ενός πλούσιου, κυνικού επιχειρηματία, αλλά μισ παλιά, θυελλώδης γνωριμία με την προκλητική σύζυγο του τελευταίου εγκυμονεί κινδύνους για όλους
7. Out of the Past (1947) του Jacques Tourneur
Ένας ιδιωτικός ντετέκτιβ ταξιδεύει στο Μεξικό, με σκοπό να αφήσει την παλιά του ζωή πίσω του, αλλά η μοίρα τον φέρνει ξανά αντιμέτωπο με το παρελθόν, αλλά και το παρόν
8. D.O.A. (1950) του Rudolph Maté
Ένας λογιστής διαπιστώνει πως ένα θανάσιμο δηλητήριο έχει εισέλθει στο σώμα του και πρόκειται να πεθάνει σύντομα. Αποφασίζει να περάσει τις τελευταίες του μέρες αναζητώντας το δολοφόνο, αλλά και την αιτία του επικείμενου θανάτου του.
9. The Killers (1956) του Stanley Kubrick
Μια ετερόκλητη ομάδα ανθρώπων, με διαφορετικό background, κίνητρα και πίεση για επιτυχία, οργανώνουν μια τολμηρή, μεγάλου κέρδους ληστεία στον ιππόδρομο
10. Touch of Evil (1958) του Orson Welles
Μια ιστορία γεμάτη διαφθορά, διαστροφή, έγκλημα και παρακμή σε μια μεξικανική πόλη, στα σύνορα με τις Ηνωμένες Πολιτείες
