Οι “τραμπούκοι” του διαδικτύου: το cyber bullying ως παγκόσμιο φαινόμενο

Παρότι συνήθως οι ορισμοί ενός όρου τείνουν να είναι  φληναφήματα, ώστε απλά να διευκολύνεται η εισαγωγή σε θέματα που συνήθως λογίζονται ως σοβαρά, εντούτοις η περιγραφή ενός όρου που εξυπηρετεί απολύτως την ανάλυσή και κατανόησή του, θεωρείται το λιγότερο σκόπιμη.

Καταρχάς,  τι είναι ο διαδικτυακός εκφοβισμός ή cyber bullying; Πρόκειται για τον εκφοβισμό που λαμβάνει χώρα στον κόσμο του Διαδικτύου. Ειδικότερα, αφορά και μπορεί να εκδηλωθεί μέσω κακόβουλων μηνυμάτων ή mails που αποστέλλονται ηλεκτρονικά από ένα άτομο σε ένα δεύτερο άτομο. Επίσης, αφορούν τη κακή φημολογία που διαδίδεται μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και μπορεί να περιλαμβάνει ντροπιαστικές εικόνες, βίντεο, ιστοσελίδες ή ψεύτικα προφίλ. Συνήθως, οι τακτικές αυτές χρησιμοποιούνται από άτομα εφηβικής ηλικίας εναντίον συνομηλίκων τους μέσω κινητών τηλεφώνων και ηλεκτρονικών υπολογιστών και έχουν ως στόχο την απειλή, τον εκφοβισμό, την εκδίκηση και την παρενόχληση άλλων ατόμων.

Πραγματικά περιστατικά διαδικτυακού τραμπουκισμού

Η 6η Μαρτίου έχει καθιερωθεί ως η Παγκόσμια Ημέρα κατά του σχολικού και διαδικτυακού εκφοβισμού. Σε πολλές χώρες του κόσμου εκδηλώνεται πλέον ο εκφοβισμός ανάμεσα σε εφήβους μέσω του διαδικτύου. Μάλιστα η ανωνυμία, που ο διαδικτυακός χώρος προσφέρει, επιτρέπει στα άτομα να συμπεριφερθούν με σκληρό και απρόσωπο πολλές φορές τρόπο σε άτομα που γνωρίζουν, αλλά ακόμη και σε τελείως άγνωστούς τους. Παρακάτω, θα δούμε ορισμένα πραγματικά γεγονότα από περιπτώσεις cyber bullying για να κατανοήσουμε πόσο επηρεάζει τις ζωές των εφήβων αυτό το φαινόμενο.

Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής

Στην άλλη μεριά του Ατλαντικού, το 2012 η 15χρονη Amanda Todd είχε καταστεί θύμα εκβιασμού από έναν άγνωστο άνδρα με τον οποίο συνομιλούσε στο διαδίκτυο. Ο συγκεκριμένος άνδρας διέρρευσε γυμνές φωτογραφίες της έφηβης κοπέλας (αφού την είχε πείσει να γδυθεί online), στους συμμαθητές της και αυτοί με τη σειρά τους την απομόνωσαν κοινωνικά. Η κοπέλα, μην αντέχοντας την ψυχολογική πίεση, αυτοκτόνησε. Τα ίχνη του άνδρα αναζητούνται ακόμη και η αστυνομία δεν έχει μπορέσει μέχρι στιγμής να λύσει την υπόθεση.

Μεγάλη Βρετανία

Το 2013 στη Μεγάλη Βρετανία η 14χρονη Hannah Smith είχε υποστεί εκφοβισμούς με απειλές από κάποιον άγνωστο άνδρα μέσω της εφαρμογής ask.fm, ο οποίος την απειλούσε και την προέτρεπε να θέσει τέρμα στη  ζωή της. Σύμφωνα με το οικογενειακό της περιβάλλον δεν είχε αντιμετωπίσει κάποιο άλλο παρόμοιο πρόβλημα προηγούμενως. Η κοπέλα βρέθηκε από τον πατέρα της, αφού είχε θέσει τέρμα στη ζωή της. Η αστυνομία δεν έχει διαλευκάνει την υπόθεση, καθώς η εν λόγω εφαρμογή ask.fm επιτρέπει την ανωνυμία.

Αυστραλία

Στην Αυστραλία το 2013 μια 12χρονη μαθήτρια, η Mackenzie Schmidt, δέχτηκε λεκτική επίθεση μέσω facebook από μια συμμαθήτρια της με την οποία είχαν προηγούμενα προβλήματα. Το θέμα πήρε διαστάσεις όταν η κοπέλα που εξύβριζε την Mackenzie πήρε με το μέρος της κι άλλους συμμαθητές τους. Η μητέρα της Mackenzie, Anne-Marie Schmidt, ανακάλυψε τι συνέβαινε στην κόρη της και έδρασε άμεσα εκθέτοντας τις απειλές εναντίον της κόρης της στο facebook, ώστε να ενημερωθούν και οι υπόλοιποι γονείς των παιδιών. Μάλιστα το 2010 ο πρωθυπουργός της Αυστραλίας Kevin Rudd είχε παροτρύνει τους γονείς να επεμβαίνουν άμεσα σε περίπτωση που αντιλαμβάνονται cyber bullying εναντία στο παιδί τους, παρότι αρκετοί ψυχολόγοι διαφωνούν με αυτή την προσέγγιση και θεωρούν ασφαλέστερη αντιμετώπιση την καταγγελία στα αρμόδια όργανα ή την επίδειξη αδιαφορίας προς τους “νταήδες” του διαδικτύου.

Κίνα

Στην Κίνα, που συγκέντρωνε περίπου 564 εκατομμύρια χρήστες του διαδικτύου μέχρι το 2012, τα περιστατικά διαδικτυακού εκφοβισμού επικεντρώνονται τόσο σε ανήλικους όσο και σε ενήλικους. Μια χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή του 14χρονου Ding Jinhao από μια κωμόπολη της Κίνας που υπέστη μαζικό cyber bullying. Ο ανήλικος είχε ανεβάσει μια φωτογραφία του στο Weibo (ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης, που αποτελεί έναν υβριδικό συνδυασμό του twitter και του facebook και είναι ιδιαίτερα δημοφιλές στην Κίνα) από την επίσκεψή του στο Ναό του Luxor (αρχαίες Θήβες) στην Αίγυπτο. Στη φωτογραφία απεικονιζόταν ένα αρχαίο αιγυπτιακό διακοσμητικό πλαίσιο πάνω στο οποίο ο νεαρός είχε γράψει το όνομά του. Αμέσως προκάλεσε την οργή των υπόλοιπων χρηστών και ξέσπασαν με λεκτική βία εναντίον του. Οι γονείς του νεαρού κατόπιν ζήτησαν συγγνώμη για το συμβάν και παρακάλεσαν τους χρήστες να σταματήσουν την επίθεση, διότι ο γιος τους ήταν σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση.

Αίγυπτος

Το 2012 στην Αίγυπτο ο 15χρονος Mohamed υπέστη εξευτελισμό στο διαδίκτυο όταν κάποιοι συμμαθητές του έστησαν ψεύτικο προφίλ σε μια ιστοσελίδα στην οποία απεικονιζόταν ο νεαρός με μια περούκα και διαδιδόταν ότι είναι ομοφυλόφιλος. Ο νεαρός αισθάνθηκε τόσο ντροπιασμένος, που δεν πήγαινε στο σχολείο του για τους επόμενους δύο μήνες, καθώς δεν ήθελε να αντιμετωπίσει τους συνομήλικους του.

Ελλάδα

Και τώρα ένα παράδειγμα πιο κοντινό στην ελληνική πραγματικότητα, χωρίς να θεωρείται σημαντικότερο από τα προηγούμενα πολύ σοβαρά περιστατικά. Ένα περιστατικό διαδικτυακού τραμπουκισμού που έλαβε χώρα στην πρωτεύουσα το 2013 αφορούσε μια αριστούχου απουσιολόγο 16χρονη μαθήτρια σε ιδιωτικό σχολείο, η οποία υπέστη εξευτελισμό και δυσφήμηση. Συγκεκριμένα, κάποιος είχε δημιουργήσει ένα ψεύτικο προφίλ σε ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης και είχε ανεβάσει μια φωτοσοπαρισμένη φωτογραφία όπου έδειχνε το κεφάλι της έφηβης στο σώμα μιας γυμνής κοπέλας. Η σελίδα έγινε γνωστή στους συμμαθητές της με αποτέλεσμα τον εμπαιγμό της από τους υπόλοιπους. Η κοπέλα έπαθε νευρικό κλονισμό και αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει δύο φορές. Η Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος με επικεφαλής τον Μανώλη Σφακιανάκη έπειτα από ένα μήνα ερευνών ανακάλυψε ότι ο υπεύθυνος πίσω από την επίθεση ήταν ο δεύτερος σε βαθμολογία αριστούχος συμμαθητής της και με αυτό τον τρόπο ήθελε να την εξοβελίσει από την πρώτη θέση, ώστε να έχει ο ίδιος την πρωτιά στην τάξη.

Αιτίες και συνέπειες του διαδικτυακού τραμπουκισμού

Ο διαδικτυακός τραμπουκισμός είναι ένα φαινόμενο ευρέως διαδεδομένο παγκοσμίως. Μόνο στην Ελλάδα την περίοδο 2012-2013 σύμφωνα με το ευρωπαϊκό δίκτυο “EU Kids Online” to 4% των παιδιών στην ηλικιακή κλίμακα 9-16 ετών έχουν δεχτεί διαδικτυακή παρενόχληση, ενώ το 15% έχουν δεχτεί ακατάλληλα ηλεκτρονικά μηνύματα με σεξουαλικό περιεχόμενο (sexting). Αυτά τα ποσοστά αφορούν μόνο τους εφήβους που έχουν παραδεχτεί μια τέτοια επίθεση. Επομένως, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τον ακριβή αριθμό όλων των εφήβων που έχουν δεχτεί εκφοβισμό στο διαδίκτυο. Ωστόσο, σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου Αθηνών διαπιστώθηκε ότι τα περιστατικά εκφοβισμού είχαν ραγδαία αύξηση και η Ελλάδα το 2013 ερχόταν δεύτερη μετά τη Ρουμανία σε περιστατικά cyber bullying με ποσοστό 26,8%. Συγκεκριμένα, πρώτη στην Ευρώπη σε διαδικτυακό τραμπουκισμό ως γενικό φαινόμενο είναι η Ρουμανία με 37,3%, δεύτερη η Ελλάδα, Τρίτη η Γερμανία με 24,3%, ακολουθεί η Πολωνία με 21,5%, η Ολλανδία με 15,5%, η Ισλανδία με 13,5% και η Ισπανία με 13,3%.

Τα αίτια που οδηγούν ορισμένους εφήβους στην εκδήλωση επιθετικών ή ρεβανσιστικών συμπεριφορών στο διαδίκτυο έναντι συνομηλίκων τους ποικίλουν. Πολλές φορές οι επιθετικές συμπεριφορές των εφήβων υποκινούνται από συναισθήματα ανταγωνισμού ή εκδίκησης κι εκδηλώνονται ανάμεσα σε έφηβα άτομα που έχουν επαφή στο χώρο του σχολείου και συνεπώς γνωρίζονται. Έτσι, η επίθεση είναι προσωπική. Για παράδειγμα, κάποιος έφηβος αν αισθανθεί ζήλια ή αδικία από τη συμπεριφορά ενός συμμαθητή του είτε επειδή ο άλλος μαθητής είναι καλύτερος στα μαθήματα είτε έχουν προσωπική κόντρα, τότε μπορεί να προβεί στην στοχοποίηση και την επίθεση μέσω διαδικτύου εναντίον του «ανταγωνιστή» του. Επίσης, η ραστώνη μπορεί να αποτελέσει έναν παράγοντα διαδικτυακού εμπαιγμού, καθότι ο έφηβος όταν βαριέται μπορεί να θέλει να περάσει την ώρα του κάνοντας πλάκα σε έναν συμμαθητή του στο διαδίκτυο. Επιπρόσθετα, επειδή ο άνθρωπος είναι, εκτός των άλλων, μιμητικό ον, ειδικά σε τόσο μικρή ηλικία, ο έφηβος ενδέχεται να παρασυρθεί από τις παρέες του που εκφοβίζουν ήδη άλλους συνομηλίκους στο διαδίκτυο και να προβεί κι αυτός σε μια τέτοια συμπεριφορά, ώστε να γίνει αποδεκτός από την παρέα του.

Ένας άλλος λόγος θα μπορούσαν να είναι οι σκέψεις ενός εφήβου όσον αφορά την εξουσία που θέλει να ασκεί στους άλλους. Αφορά κυρίως μαθητές οι οποίοι έχουν υποστεί και οι ίδιοι παρόμοιο εκφοβισμό ή προέρχονται από ένα δυσλειτουργικό οικογενειακό περιβάλλον ή θέλουν να είναι δημοφιλείς και να ξεχωρίζουν στο σχολείο. Έτσι, θεωρούν ότι μπορούν να το επιτύχουν με κακόβουλα μέσα και μειώνοντας τους αδύναμους και λιγότερο δημοφιλείς συμμαθητές τους. Όμως, ένας εξίσου σημαντικός παράγοντας που οδηγεί ένα μεγάλο ποσοστό των εφήβων στην άσκηση εκφοβισμού είναι η αίσθηση ότι δεν κάνουν κάτι κακό, συνεπώς δεν νιώθουν καμία συμπάθεια για το θύμα του εκφοβισμού τους. Ο έφηβος που προχωράει σε αυτή την πράξη πιστεύει, επίσης, ότι δεν θα τιμωρηθεί από κανέναν. Με τις τρέχουσες νομοθετικές συνθήκες σε συνδυασμό με τη σιωπή των θυμάτων ενθαρρύνεται η εκφοβιστική συμπεριφορά.

Ψυχολογικές και νομικές συνέπειες

Όλα τα παραπάνω αφορούν την ψυχολογία και τα κίνητρα των ατόμων που προβαίνουν σε αυτή την επιθετική συμπεριφορά. Τι συμβαίνει, όμως, με τα θύματα του cyber bullying; Συνήθως, οι έφηβοι νιώθουν ντροπή να παραδεχτούν πως είναι θύματα cyber bullying. Οι ψυχολογικές συνέπειες μπορεί να είναι άκρως αρνητικές για αυτά τα παιδιά. Η σιωπή των θυμάτων οδηγεί στην εσωτερίκευση αρνητικών συναισθημάτων και την απελπισία. Η αυτοεκτίμηση του κουρελιάζεται, γίνεται εσωστρεφές και κυκλοθυμικό και έχει αυτοκτονικές σκέψεις ή τάσεις. Επίσης, μπορεί να εκδηλώσει επιθετική συμπεριφορά, να απομονωθεί κοινωνικά και να αποφεύγει το σχολείο. Αν δεν αντιμετωπιστεί και εξωτερικευτεί αυτό το τραύμα, θα το ακολουθεί για το υπόλοιπο της ζωής του και θα επηρεάζει τις σχέσεις του με τους συνανθρώπους του.

Δυστυχώς, σε πολλές χώρες του κόσμου ο διαδικτυακός τραμπουκισμός δεν ποινικοποιείται κι εμπίπτει σε διάφορες νομοθεσίες κατά περίπτωση και μεμονωμένα και αντιμετωπίζεται ad hoc. Συγκεκριμένα, στην Ελλάδα ο νόμος προβλέπει παραβατικές συμπεριφορές όπως η συκοφαντική δυσφήμιση, η εξύβριση, η παραποίηση δεδομένων, η αμέλεια εποπτείας ανηλίκου (για τους γονείς του εφήβου που προέβη σε εκφοβισμό) και λοιπά.

Τρόποι πρόληψης και αντιμετώπισης

Λένε ότι η καλύτερη θεραπεία είναι η πρόληψη. Αυτό το σκεπτικό μπορούμε να το διευρύνουμε και στα κοινωνικά φαινόμενα, όπως είναι ο διαδικτυακός εκφοβισμός, που τα τελευταία χρόνια διαδίδεται ραγδαία ανάμεσα στους εφήβους.

Καταρχάς, θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί, προτού γεννηθεί μια τέτοια συμπεριφορά, μέσω της παιδείας και της εκπαίδευσης τόσο από το οικογενειακό περιβάλλον όσο κι από τους εκπαιδευτικούς. Διότι το cyber bullying δεν πλήττει μόνο τα θύματα αυτού, αλλά και τους θύτες. Πρόκειται για ένα φαινόμενο με αμφίδρομες αρνητικές συνέπειες στον ψυχισμό των εφήβων. Μέσω μαθημάτων και σεμιναρίων μπορούν να ενημερώνονται οι μαθητές για τα αρνητικά αποτελέσματα του διαδικτυακού εκφοβισμού.

Ένα κατασταλτικό μέτρο θα μπορούσε να είναι η έκθεση της εκφοβιστικής συμπεριφοράς που υπόκεινται οι έφηβοι στους γονείς και τους σχολικούς συμβούλους, ώστε να αντιμετωπιστεί ψύχραιμα και νόμιμα το θέμα. Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να συγκεντρώνουν την προσοχή τους σε εφήβους οι οποίοι φαίνεται πως αντιμετωπίζουν κάποιο πρόβλημα και να είναι υποστηρικτικοί απέναντί τους. Όταν οι γονείς εντοπίζουν κάποιον διαδικτυακό εκφοβισμό εναντίον των παιδιών τους θα πρέπει να δρουν. Μια λύση είναι να επικοινωνούν Γραμμή Βοηθείας του Ελληνικού Κέντρου Ασφαλούς Διαδικτύου στο τηλέφωνο 800 11 800 15, από Δευτέρα έως Παρασκευή και ώρες 09.00-15.00  είτε αποστέλλοντας ηλεκτρονικό μήνυμα στο [email protected]. Σε περιπτώσεις απειλητικών μηνυμάτων θα πρέπει να απευθύνονται στις κατά τόπους αστυνομικές αρχές.