4+1 μεγάλες ταινίες για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο

28η Οκτωβρίου αύριο! Εθνική εορτή, παρελάσεις, τριήμερο και τα λοιπά, και τα λοιπά… Και μια καλή ευκαιρία για να θυμηθούμε ελάχιστα μόνο από τα δεκάδες κινηματογραφικά αριστουργήματα που εμπνεύστηκαν από την πιο αδιανόητα απάνθρωπη σύγκρουση στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Ο πόλεμος, σαν γεγονός από μόνο του, απασχόλησε τους καλλιτέχνες από τις απαρχές της ανθρωπότητας, γεγονός λογικό καθώς δημιουργεί καταστάσεις μοναδικές (συνήθως με την κακή έννοια) για τον άνθρωπο. Κανένας όμως πόλεμος δε μπορεί να συγκριθεί στην παραγωγή καλλιτεχνικών έργων, και ταινιών συγκεκριμένα, με τον Β΄ Παγκόσμιο. Η μεγάλη διάρκεια, ο παγκόσμιος χαρακτήρας, οι άπειρες διαφορετικές ιστορίες του, οι απάνθρωπες άνευ προηγουμένου ακρότητες (βλ. Ολοκαύτωμα), αλλά και το γεγονός πως αποτελεί σχετικά πρόσφατο γεγονός εξηγούν το φαινόμενο.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε, άλλωστε, πως ο κινηματογράφος βρισκόταν ήδη σε τεράστια άνθηση στα χρόνια του πολέμου, και αμφότερες οι πλευρές (κυρίως, φυσικά, το Χόλιγουντ) τον χρησιμοποίησαν για λόγους προπαγάνδας και ανύψωσης ηθικού. Μετά το τέλος του πολέμου οι ταινίες γι΄ αυτόν αποτελούν πλέον έργα εποχής, και τέτοιες ταινίες γυρίζονται σε διψήφιο τουλάχιστον αριθμό κάθε χρόνο ανά την υφήλιο. Πρακτικά όλοι οι μεγάλοι δημιουργοί έχουν ασχοληθεί με την παγκόσμια σύρραξη του 1939-1945 σε κάποια ταινία τους, και πολλές από τις ταινίες αυτές, όπως αυτές που θα αναφέρουμε στη συνέχεια, διακρίθηκαν σε επίπεδο βραβείων, εσόδων και υστεροφημίας. Κι επειδή, όπως πάντα, πολλοί σήμερα έχουν επιλέξει να ξεχάσουν το παρελθόν, οι ταινίες αυτές μπορούν να αποτελέσουν κι ένα αποτελεσματικό “όπλο” απέναντι στα διαρκώς αυξανόμενα κύματα ακροδεξιάς και νεο-φασισμού που μαστίζουν τη σύγχρονη κοινωνία…

Ο Μεγάλος Δικτάτορας (ΗΠΑ, 1940) του Charlie Chaplin

Με τους: Charlie Chaplin, Paulette Goddard, Billy Gilbert, Jack Oakie

Ο παρανοϊκός δικτάτορας Hynkel αναλαμβάνει την εξουσία της Γερμανίας και προετοιμάζεται για πόλεμο, ενώ ένας Εβραίος κουρέας-σωσίας του και οι ομοεθνείς του υφίστανται τρομακτική καταπίεση από το καθεστώς του.

Μέχρι να ξεσπάσει για τα καλά ο πόλεμος, οι μετέπειτα συμμαχικές δυνάμεις –και ιδιαίτερα οι Αμερικανοί, που έμειναν ουδέτεροι μέχρι τα τέλη του 1941- δεν ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με τη Ναζιστική Γερμανία, κατά συνέπεια ούτε και ο κινηματογράφος. Οι πρώτες απόπειρες έγιναν είτε από ηθοποιούς και σκηνοθέτες που είχαν μεταναστεύσει από τη Γερμανία και τις λοιπές δυνάμεις του Άξονα (Fritz Lang, Billy Wilder, Edward G. Robinson) είτε από Βρετανούς (Alfred Hitchcock, Laurence Olivier, Charlie Chaplin). Ο θρυλικός Σαρλό, λοιπόν, ο Charlie Chaplin, ανέλαβε να γυρίσει το πρώτο αριστούργημα που αφορά τις ναζιστικές θηριωδίες, διακωμωδώντας στα όρια του εξευτελισμού όλους τους θεσμούς και τις πρακτικές του καθεστώτος, την ιμπεριαλιστική του πολιτική και, φυσικά, τη φιγούρα του Χίτλερ, τον οποίο υποδύεται ο ίδιος. Το μεγαλύτερό του κατόρθωμα, ωστόσο, είναι πως κατορθώνει ταυτόχρονα να προκαλέσει άφθονο γέλιο (κωμικός, γαρ) αλλά και να συγκινήσει και να ευαισθητοποιήσει το κοινό του τότε και του σήμερα σχετικά με την επικινδυνότητα των Ναζί για τον πλανήτη, καθώς και να προβλέψει την τελική κατάρρευσή τους σε μια εποχή που φάνταζαν πανίσχυροι. Αξέχαστος, φυσικά, παραμένει ο ανθρώπινος, συγκλονιστικός λόγος που εκφωνεί στο φινάλε της ταινίας.

Καζαμπλάνκα (ΗΠΑ, 1942) του Michael Curtiz

Με τους: Humphrey Bogart, Ingrid Bergman, Paul Henreid, Claude Rains

Ένας Αμερικανός τυχοδιώκτης, ιδιοκτήτης μπαρ στην κατεχόμενη Καζαμπλάνκα διχάζεται ανάμεσα στη γυναίκα που ερωτεύτηκε και το καθήκον του να βοηθήσει το σύζυγό της, φημισμένο αντιστασιακό που κυνηγούν λυσσαλέα οι Γερμανοί, να δραπετεύσει σε συμμαχικό έδαφος.

Με το που μπήκαν, λοιπόν, οι Αμερικανοί στον πόλεμο, το Χόλιγουντ μετατράπηκε σε μια μηχανή παραγωγής «καλαίσθητης προπαγάνδας». Γυρίστηκαν δεκάδες ταινίες για την ανύψωση του ηθικού των Αμερικανών πολιτών, συχνά με λαμπρά ονόματα του Χόλιγουντ, οι οποίες κοιτούσαν περισσότερο το παρόν και δεν είχαν σκοπό να αφήσουν ιδιαίτερη υστεροφημία πίσω τους μετά την επικείμενη λήξη του πολέμου. Σ΄ αυτά τα πλαίσια γυρίστηκε και η Καζαμπλάνκα, η οποία όμως έμελλε ν΄ αφήσει εποχή ως η απόλυτη ιστορία μίσους, πάθους, έρωτα στα χρόνια της… χολέρας και σύγκρουσης συμφερόντων. Ανεπανάληπτες ερμηνείες απ΄ τους πρωταγωνιστές, ατάκες που εκστομίζονται και σήμερα από τους λάτρεις της, σενάριο ταυτόχρονα σκληρό και αθεράπευτα ρομαντικό, και μια ρετρό ατμόσφαιρα που σε τυλίγει στη δίνη μιας άλλης εποχής, η ταινία αυτή θεωρείται δικαίως μια από τις καλύτερες όλων των εποχών, καθώς και η πιο αντιπροσωπευτική του κλασικού Χόλιγουντ. Μια ταινία που τα έχει όλα και παραμένει άφθαρτη 74 ολόκληρα χρόνια μετά.

Η Λίστα του Σίντλερ (ΗΠΑ, 1993) του Steven Spielberg

Με τους: Liam Neeson, Ralph Fiennes, Ben Kingsley

Ο Όσκαρ Σίντλερ είναι ένας Γερμανός βιομήχανος που χρησιμοποιεί Εβραίους στα χρόνια του πολέμου στα εργοστάσιά του. Αρχικά το κάνει γιατί είναι πιο φθηνοί, αργότερα όμως συγκλονίζεται από τις θηριωδίες των Ναζί εναντίον τους και προσπαθεί να γλιτώσει όσους περισσότερους μπορεί.

Όταν μιλάμε για συγκλονιστικές ιστορίες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, την κυρίαρχη θέση φυσικά κατέχει το Ολοκαύτωμα, η συστηματική εξόντωση εκατομμυρίων Εβραίων και όχι μόνο υπό τουλάχιστον τραγικές συνθήκες από τους Ναζί. Άπειρες ταινίες, συχνά από μεγάλους δημιουργούς, έχουν γυριστεί για το θέμα, και μια από τις καλύτερες είναι αυτό το έξοχο, τρίωρο δράμα του Στίβεν Σπίλμπεργκ. Βασισμένο στην αληθινή ιστορία του Σίντλερ (Neeson), το έργο είναι γεμάτο ανατριχιαστικές λεπτομέρειες για τα φριχτά πάθη των Εβραίων κατά το Ολοκαύτωμα, που απεικονίζονται ταυτόχρονα άκρως ρεαλιστικά αλλά και καλαίσθητα. Η παράνοια των Ναζί, προσωποποιημένη στον σαδιστή διοικητή ενός στρατοπέδου συγκέντρωσης (Fiennes), ξετυλίγεται σ΄ όλο της το μεγαλείο κι έρχεται σε αντιπαράθεση με τη λογική, ανθρώπινη σκέψη του ήρωα της ταινίας. Το ασπρόμαυρο βοηθά στην καλύτερη αναπαράσταση της εποχής και τη δημιουργία ατμόσφαιρας, ο Σπίλμπεργκ «κεντάει» σκηνοθετικά πλησιάζοντας το ντοκιμαντέρ στα σκηνικά που περιγράφει και η ταινία συνολικά απλά σ΄ αφήνει μ΄ ανοιχτό το στόμα – και με δάκρυα στα μάτια. Βραβευμένη με 7 Όσκαρ, ακόμη μια υποψήφια για την καλύτερη ταινία όλων των εποχών.

Η Ζωή είναι Ωραία (Ιταλία, 1997) του Roberto Benigni

Με τους: Roberto Benigni, Nicoletta Braschi, Giorgio Cantarini

Ένας Ιταλοεβραίος κατορθώνει να κερδίσει την καρδιά της αγαπημένης του με κύριο όπλο το χιούμορ, το οποίο ωστόσο θα χρειαστεί να επιστρατεύσει ακόμη περισσότερο όταν αυτός και ο 8χρονος γιος του βρεθούν σε ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης.

Να και μια ταινία γυρισμένη σε μια χώρα που ανήκε στον Άξονα, την Ιταλία. Ο ιδιοφυής κωμικός Roberto Benigni επαναλαμβάνει μισό αιώνα μετά το πείραμα του Τσάπλιν να προσεγγίσει τις θηριωδίες των Ναζί με κωμικοτραγικό τρόπο. Απολαυστικός από το πρώτο μέχρι το τελευταίο λεπτό, ο ταλαντούχος κωμικός δίνει ρέστα με το μπρίο του, την αστείρευτη ενέργειά του και τις επικές ατάκες που εκστομίζει πάντα με το χαμόγελο. Πίσω από την κάμερα, όμως, κρύβεται η πραγματική ευφυία του Μπενίνι στην ταινία αυτή, καθώς έστησε ίσως το πιο ευφάνταστο αλλά αληθοφανές σενάριο όλων των εποχών. Κι ενώ στο πρώτο μισό της ταινίας, πριν η οικογένεια του ήρωα βρεθεί στο στρατόπεδο συγκέντρωσης, το χιούμορ ρέει άφθονο ανάμεσα σε ψήγματα δράματος, το δεύτερο μισό, μέχρι το συγκλονιστικό φινάλε, προκαλεί στο θεατή αστείρευτα δάκρυα συγκίνησης ανάμεσα σε πικρά αλλά αυθόρμητα χαμόγελα. Η παιδική αθωότητα, όχι μόνο του μικρού γιου του ήρωα αλλά και του ιδίου, έρχεται σε απόλυτη αντιπαράθεση με τη μηχανή ανθρωποθυσιών των Ναζί δημιουργώντας μια ταινία που όποιος έχει δει απλά δε μπορεί να την ξεχάσει.

https://www.youtube.com/watch?v=SZ6MsIWS7CA

Τι έκανες στον πόλεμο Θανάση; (Ελλάδα, 1971) του Ντίνου Κατσουρίδη

Με τους: Θανάση Βέγγο, Κατερίνα Γώγου, Έφη Ροδίτη

Ένας απλός εργάτης στην Ελλάδα της Κατοχής μοιάζει υπερβολικά φοβισμένος για οποιαδήποτε πράξη αντίστασης απέναντι στους κατακτητές, αλλά μια παρεξήγηση θα τον υποχρεώσει τελικά να εμπλακεί.

Κλείνω το αφιέρωμα αυτό με την καλύτερη –κατά την ταπεινή μου άποψη- ελληνική ταινία που ασχολήθηκε με τον πόλεμο, την Κατοχή και την Ελληνική Αντίσταση (και είναι πολλές). Ο ένας και μοναδικός Θανάσης Βέγγος δε διστάζει να προσδώσει κι αυτός έναν κωμικό τόνο στην απεικόνιση των πιο απάνθρωπων στιγμών που πέρασε η χώρα μας στη σύγχρονη ιστορία της, υποδυόμενος όχι κάποιον ήρωα της Αντίστασης αλλά, αντίθετα, έναν άνθρωπο που δεν τη στηρίζει καν για τον απλούστατο λόγο ότι φοβάται. Κοινώς, έναν καθημερινό άνθρωπο, τον «καλό μας άνθρωπο» που έχει ταυτιστεί μαζί του και κάνει και τους θεατές να ταυτίζονται. Στιγμές βγαλμένες από τις καλύτερες κωμωδίες του Βέγγου εναλλάσσονται με σκηνές βίας, φόβου και καταδίωξης, χωρίς όμως το κλίμα να βαραίνει ιδιαίτερα, με εξαίρεση μια σκηνή προς το φινάλε. Γυρισμένη επί Χούντας (κατά της οποίας περνά ένα «κρυπτογραφημένο» μήνυμα), η ταινία σημείωσε τεράστια κριτική και εμπορική επιτυχία στη χώρα μας γιατί κατάφερε να κάνει τον κόσμο να γελάσει, να δακρύσει, να προβληματιστεί, να ταυτιστεί. Τι άλλο πρέπει να κάνει μια ταινία, άλλωστε;