Το Σάββατο που μας πέρασε, στις 14 Ιουλίου, συμπληρώθηκε ακριβώς ένας αιώνας από τη γέννηση ενός από τους σημαντικότερους, και με τη μεγαλύτερη διαχρονική επίδραση, κινηματογραφικούς δημιουργούς όλων των εποχών. Πρόκειται για το Σουηδό σκηνοθέτη, σεναριογράφο και παραγωγό Ingmar Bergman (1918-2007), οι ταινίες του οποίου κατέχουν εξέχουσα θέση στο πάνθεον των αριστουργημάτων της τέχνης χάρη στο ιδιαίτερο στιλ και την προσέγγιση των διαχρονικών θεμάτων τους.
Ο Μπέργκμαν γεννήθηκε στην Ουψάλα της Σουηδίας το 1918 κι είχε μια «όχι ιδιαίτερα ευτυχισμένη», όπως την περιέγραφε ο ίδιος, παιδική ηλικία, με συχνά προβλήματα στο σχολείο και αποκήρυξη από μέρους του της θρησκείας στην οποία μεγάλωσε. Στα 16 του βρέθηκε ένα καλοκαίρι για διακοπές στην, πρώιμη ακόμα, ναζιστική Γερμανία και θαύμασε –προσωρινά μόνο, ευτυχώς- την προσωπικότητα του Αδόλφου Χίτλερ, γεγονός για το οποίο αισθανόταν μετανιωμένος όλη την υπόλοιπη ζωή του.
Τα πρώτα του βήματα στον κινηματογράφο τα έκανε κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στον οποίο η γενέτειρά του Σουηδία έμεινε ουδέτερη. Γύρισε αρκετές ταινίες μέχρι να γνωρίσει παγκόσμια καταξίωση το 1957 με τα αριστουργήματα Η Έβδομη Σφραγίδα και Άγριες Φράουλες. Έκτοτε ο Μπέργκμαν αποτέλεσε μεγάλο όνομα στους κινηματογραφικούς κύκλους μέχρι το θάνατό του, γυρίζοντας ταινίες με μεγάλους αστέρες της τέχνης κι επηρεάζοντας πολλούς μεταγενέστερους δημιουργούς. Οι ταινίες του συνήθως πραγματεύονται διαχρονικά θέματα όπως η ζωή και ο θάνατος, η θρησκεία, τα νιάτα και ο έρωτας, και χαρακτηρίζονται από σκοτεινό (ειδικά στα πρώτα, ασπρόμαυρα χρόνια) στιλ, σουρεαλιστική σκηνοθεσία, αλληγορίες και σύντομους, κοφτερούς διαλόγους. Πέθανε στο αγαπημένο του σουηδικό νησί, το Φάρο, τον Ιούλιο του 2007.
Από τη συνάντηση του 88χρονου, τότε, Μπέργκμαν με τον βραβευμένο με Όσκαρ σκηνοθέτη Ανγκ Λι.
Στο άρθρο αυτό γράφω για τρεις ταινίες του μεγάλου Σουηδού τις οποίες θεωρώ αγαπημένες μου, χωρίς φυσικά να θέλω να αδικήσω και τις υπόλοιπες. Προσωπικά θα συνιστούσα σε οποιονδήποτε σινεφίλ να ασχοληθεί με τις ταινίες του, καθώς έχει να κερδίσει πολλά σε καλλιτεχνικό αλλά και προσωπικό επίπεδο.
Η Έβδομη Σφραγίδα (Det sjunde inseglet, 1957) – Ιστορικό δράμα, 96΄
Με τους: Max von Sydow, Bengt Ekerot, Bibi Andersson, Gunnar Björnstrand
Ένας μεσαιωνικός ιππότης, στα χρόνια του Μαύρου Θανάτου, παίζει μια παρτίδα σκάκι με το Θάνατο κι εκμεταλλεύεται το χρόνο που του δίνει ο τελευταίος για να μάθει σημαντικές αλήθειες για τη ζωή.
Μια από τις πιο εμβληματικές ταινίες όλων των εποχών, στιλιζαρισμένη σ΄ένα ιδιόρρυθμο αλληγορικό μεσαιωνικό στιλ. Το νόημα, οι χαρές και οι λύπες της ζωής, οι ανάγκες κι οι επιθυμίες του ανθρώπου, η αναπόφευκτη κατάληξη –ο θάνατος-, η ύπαρξη ή όχι Θεού και διαβόλου είναι κάποια μόνο από τα θέματα που προσεγγίζει ο Μπέργκμαν σε μια ταινία που τα έχει όλα. Ανεπανάληπτη σκηνοθεσία, χαρακτήρες και φιγούρες που ξεχωρίζουν (ο θάνατος, ο ιππότης, ο ακόλουθός του, ακόμα και οι απλοί χωρικοί), ατάκες-φωτιά, μαύρο χιούμορ, διλήμματα, προβληματισμοί, η ματαιότητα αλλά και η ομορφιά της ανθρώπινης φύσης και ύπαρξης ξεδιπλώνονται σ΄όλο τους το μεγαλείο. Η ταινία αποτελεί ένα αμίμητο, διαχρονικό, μοναδικό έργο τέχνης το οποίο, αν και ομολογουμένως δύσκολο στην παρακολούθηση κι ενίοτε δυσνόητο, θεωρείται δικαίως κλασικό κι έχει εμπνεύσει άμεσα ή έμμεσα αναρίθμητους δημιουργούς της τέχνης και όχι μόνο, διατηρώντας τη φήμη του σε πολύ υψηλά επίπεδα έξι δεκαετίες μετά.
Ο ιππότης παίζει σκάκι με το Θάνατο.
Άγριες Φράουλες (Smultronstället, 1957) – Κοινωνικό δράμα, 91΄
Με τους: Victor Sjöström, Bibi Andersson, Ingrid Thulin
Ένας 78χρονος καθηγητής ταξιδεύει από τη Στοκχόλμη στο Λουντ μαζί με τη νύφη του και, μέσα από την επικοινωνία μαζί της, καθώς και με άλλους ανθρώπους που συναντά στο ταξίδι, διαπιστώνει τη μοναξιά και τη μιζέρια της ζωής του, αλλά και πως ποτέ δεν είναι αργά για νέες ανακαλύψεις και αλλαγές.
Δεν είναι και πολλοί οι σκηνοθέτες που μπορούν να υπερηφανευτούν πως έφτιαξαν μια μεγάλη ταινία. Ακόμα λιγότεροι δε, αυτοί/ές που έχουν δημιουργήσει δύο μεγάλες ταινίες. Ο Μπέργκμαν, ωστόσο, είναι ίσως ο μοναδικός που δημιούργησε δύο μεγάλες ταινίες μέσα στην ίδια χρονιά! Λίγους μόλις μήνες μετά την Έβδομη Σφραγίδα, ο Σουηδός σκηνοθέτης έπλασε ένα έργο πιο προσιτό, ρεαλιστικό, αισιόδοξο, που ασχολείται περισσότερο με τη ζωή παρά με το θάνατο. Σουρεαλιστικά πλάνα, αλληγορίες, συμβολισμοί και στιλιζαρισμένοι διάλογοι δε λείπουν φυσικά, αλλά η ταινία μοιάζει πιο «φυσιολογική» χωρίς να χάνει τη μαγεία της. Ηθικό δίδαγμα, πως ακόμη κι ένας γέρος με ζωή και χαρακτήρα πιο μίζερο κι από του Εμπενίζερ Σκρουτζ, έχει τα περιθώρια να τ΄ αλλάξει όλα εν ριπή οφθαλμού. Ο Σόλων έλεγε «μηδένα προς του τέλος μακάριζε». Ο Yogi Berra, “it ain’t over till it’s over”. O Bergman λέει: Άγριες Φράουλες.
https://www.youtube.com/watch?v=NeJQXA6CCuA
Το αυγό του φιδιού (The Serpent’s Egg, 1977) – Ιστορικό δράμα, 120΄
Με τους: David Carradine, Liv Ullman, Heinz Bennent
Ένας κυνικός Γερμανοεβραίος στην υπερχρεωμένη Γερμανία της δεκαετίας του ΄20, λίγο πριν την άνοδο του Ναζισμού, προσπαθεί να λύσει τα προβλήματά του ενώ έρχεται αντιμέτωπος με πολλούς μυστηριώδεις θανάτους κοντινών του προσώπων.
Το γενικό συμπέρασμα των κριτικών γι΄αυτήν την ταινία είναι πως αποτελεί μια από τις πιο αδύναμες προσπάθειες του Μπέργκμαν. Επιτρέψτε μου να διαφωνήσω. Συνδυάζοντας ξανά αληθινή ιστορία –την εξαθλιωμένη, εθνικά και οικονομικά, έτοιμη να πέσει στα χέρια των Ναζί Γερμανία των 1920΄s- και φαντασία, σουρεαλισμό και συνωμοσίες, ο Μπέργκμαν φτιάχνει αυτή τη φορά μια απαισιόδοξη ταινία, στην οποία τονίζονται οι αρνητικές πτυχές και οι αδυναμίες της ανθρώπινης φύσης και προσωπικότητας. Άλλοι αδύναμοι, άλλοι αδίστακτοι, άλλοι, όπως ο κεντρικός χαρακτήρας, υπερβολικά κυνικοί, οι χαρακτήρες της ταινίας μοιάζουν «δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα», όπως έγραψε κι ο Βάρναλης. Και περιμένουν κι αυτοί κάποιο θαύμα, μόνο που αυτό έρχεται στη μορφή του εθνικοσοσιαλισμού, εκκολαπτόμενο αργά αλλά σταθερά, όπως το αυγό του φιδιού, μέσα σε μια κοινωνία σαθρή μέσα κι έξω. Πικρό, γεμάτο ανατροπές και δηλητήριο, το πρώτο φιλμ που γύρισε ο Μπέργκμαν μετά την αυτοεξορία του από τη Σουηδία (λόγω κατηγοριών φοροδιαφυγής), αποτελεί ένα εξαίρετο έργο-κόλαφος προς τη μισαλλοδοξία, την αδιαφορία, την απελπισία.
