Η δουλεία ως φαινόμενο έχει αρχαίες ρίζες και συνδέθηκε με το θεσμό της ιδιοκτησίας. Και παρότι από τον 20ο αιώνα έως και τον αιώνα που διανύουμε θεωρείται μια παρωχημένη πρακτική που αντιβαίνει ολοκληρωτικά στα ανθρώπινα δικαιώματα, εντούτοις για αιώνες η δουλεία αποτελούσε μια πραγματικότητα αποδεκτή και απόλυτα εφαρμοσμένη. Μόλις τον 19ο αιώνα ξεκίνησε η αμφισβήτηση της πρακτικής που εξίσωνε τους ανθρώπους με αντικείμενα. Ο σύγχρονος άνθρωπος μπορεί να βαυκαλίζεται για την επίτευξη της κατοχύρωσης των ατομικών δικαιωμάτων και την κατάργηση της δουλείας, όμως, ανεπισήμως η δουλεία συνεχίζει να λειτουργεί υπό ένα σκιώδες καθεστώς εκμετάλλευσης τόσο στην «πολιτισμένη» Δύση όσο και σε άλλες περιοχές του πλανήτη.
Θα μπορούσαμε απλά να αρκεστούμε σε μια ιστορική αναδρομή, να καταλήξουμε στην δια νόμου πανηγυρική κατάργηση της δουλείας, τουλάχιστον στον αυτοαποκαλούμενο δυτικό κόσμο και να θεωρήσουμε πως η δουλεία δεν υφίσταται πλέον στον ανεπτυγμένο δυτικό πολιτισμό. Δυστυχώς, όμως η δουλεία ως πρακτική, όχι μόνο δεν έχει εξαλειφθεί, αλλά εξακολουθεί να εφαρμόζεται με διάφορες μορφές σε βάρος ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων. Συνεπώς, στόχος αυτού του άρθρου είναι η εκ πρώτης όψεως μελέτη της διατήρηση της δουλείας στα πλαίσια μιας ζοφερής πραγματικότητας που άλλοτε αγνοούμε κι άλλοτε διασταυρωνόμαστε καθημερινά μαζί της. Με αφορμή λοιπόν την επίσημη κατάργηση της δουλείας στην Ελλάδα στις 25 Φεβρουαρίου του 1822 με ρητή προσταγή του Συντάγματος της Επιδαύρου, θα μιλήσουμε παρακάτω για την μοντέρνα μορφή δουλείας που συνεχίζει να ανθεί όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στον υπόλοιπο πλανήτη. Σίγουρα έχουμε ακόμη πολύ δρόμο μπροστά μας για την πραγματική κατάργηση της δουλείας σε όποια μορφή και αν εμφανίζεται σήμερα. Άλλωστε, αυτό καταμαρτυρεί και η ύπαρξη της 2ας Δεκεμβρίου ως Παγκόσμιας Ημέρας για την Εξάλειψη της Δουλείας, όπως ορίσθηκε από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών το 1949.
Η αρχή του κακού
Η εμπορία δούλων, γνωστό και ως δουλεμπόριο, παρότι ήταν ευρέως διαδεδομένο από την αρχαιότητα και συνδέθηκε άρρηκτα με την αριστοκρατική τάξη και τους άνακτες, στο Μεσαίωνα γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση και χαρακτηρίζεται από την συστηματικότητα του, καθώς και τον πέπλο της νομιμότητας, που περιέβαλε την εμπορική αυτή δραστηριότητα. Από το 15ο αιώνα μέχρι και την αυγή του 20ου αιώνα η αποικιοκρατία διέδωσε και συστηματοποίησε το εμπόριο ανθρώπων. Οι οικονομικές αυτοκρατορίες της Ισπανίας, της Πορτογαλίας, της Μεγάλης Βρετανίας( με γνωστότερη την εμπορική εταιρία British South Sea Company), της Γαλλίας, της Ολλανδίας, του Βελγίου, της Δανίας και άλλων ευρωπαϊκών δυνάμεων, που σήμερα αποτελούν το σκληρό πυρήνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς και το νεοσυσταθέν τότε κράτος των Ηνωμένων Πολιτειών ανήγαγαν το δουλεμπόριο σε επίσημη κρατική τακτική και εξαπλωμένο διεθνές εμπόριο. Υπολογίζεται ότι στα χρόνια της εμπορίας δούλων μεταφέρθηκαν βίαια στις Η.Π.Α. περίπου 20 εκατομμύρια μαύροι Αφρικανοί, οι οποίοι απετέλεσαν τους προγόνους των σημερινών Αφροαμερικανών. Φυσικά, η διακίνηση και μεταχείριση των δούλων είχε περικλεισθεί με διάφορους νόμους. Συνεπώς, επρόκειτο για ένα πλήρως αναγνωρισμένο νομικό καθεστώς.
Οι λόγοι για τους οποίους η δουλεία υπήρξε τόσο δημοφιλής πρακτική των οικονομικών αποικιοκρατικών δυνάμεων ήταν η ανάγκη τους για εργατικά χέρια που δεν θα μπορούσαν να έχουν απαιτήσεις σε μισθούς και εργατικά δικαιώματα, καθώς αποσκοπούσαν στην όσο το δυνατόν μεγαλύτερη παραγωγή προϊόντων και ανταγωνιστικότητα. Η χρήση επομένως ολόκληρων πληθυσμών ως αντικειμένων που μόνο σκοπό είχαν την εξυπηρέτηση των αναγκών των αποικιοκρατών έχτισε και συνέχισε ολόκληρες οικονομικές αυτοκρατορίες που ανθούν έως σήμερα, με άλλες «πολιτισμένες» φυσικά μεθόδους εκμετάλλευσης της εργασίας.
Ο δύσκολος δρόμος της κατάργησης
Ο προάγγελος για την ουσιαστική κατάργηση της δουλείας στις Η.Π.Α. επισήμως υπήρξε ο αμερικανικός εμφύλιος πόλεμος από το 1861 ανάμεσα στους Βόρειους και στους Νότιους. Προηγουμένως είχε καταργηθεί νομικά το 1808 και αυτό το γεγονός, μεταξύ άλλων, οδήγησε σε διαμάχες. Υπήρξε ένα μαζικό κίνημα με βασικό αίτημα την κατάργηση του θεσμού της δουλείας που εξαπλώθηκε στην Ευρώπη αρκετά νωρίτερα. Η ιδέα της ισότητας και της εν γένει ελευθερίας όλων των ανθρώπων τέθηκε πρώτη φορά σε πρώιμη συνταγματική μορφή με τη Γαλλική Επανάσταση το 1789. Η Δανία υπήρξε η πρώτη χώρα που κατήργησε το δουλεμπόριο το 1792 και ακολούθησαν και οι άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις. Ωστόσο, η πλήρης κατάργηση οποιασδήποτε μορφής δουλείας, και όχι μόνο του δουλεμπορίου, τέθηκε το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα.
Οι «δούλοι» του σήμερα
Κάποιος ρομαντικός του σήμερα θα μπορούσε να ισχυρισθεί ότι, εφόσον καταργήθηκε δια νόμου το δουλεμπόριο και ο θεσμός της δουλείας, δούλοι δεν υφίστανται σήμερα. Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι διαφορετική. Το δουλεμπόριο ανθρώπων συμβαίνει παρανόμως και αφορά κυρίως βίαιη παράνομη διακίνηση γυναικών, παιδιών και λαθρομεταναστών.
Το trafficking
Το trafficking αποτελεί σήμερα μια παράνομη οργανωμένη δραστηριότητα που αποφέρει δισεκατομμύρια δολάρια στους δουλεμπόρους και αποτελεί έγκλημα. Τα θύματα του trafficking συλλέγονται από τους δουλεμπόρους και μεταφέρονται είτε εκούσια είτε ακούσια από τη χώρα τους σε άλλες χώρες με σκοπό την εκμετάλλευσή τους από τρίτους. Σύμφωνα με την Interpol τρεις είναι η κύριοι στόχοι του trafficking:
- Η παράνομη και βίαιη μεταφορά ανθρώπων για εξαναγκασμό στην εργασία. Τα θύματα, άνδρες, γυναίκες και παιδιά, αναγκάζονται ως παράνομοι μετανάστες να εργάζονται έναντι πολύ χαμηλής ή ανύπαρκτης αμοιβής σε τρίτες χώρες χωρίς αναγνωρισμένα δικαιώματα. Ιδιαίτερα η παιδική εργασία είναι ευρέως διαδεδομένη σε αρκετές χώρες, παρότι είναι παράνομη και μη αποδεκτή.
- Η βίαιη μεταφορά γυναικών και παιδιών από τη χώρα τους σε τρίτες χώρες με σκοπό την σεξουαλική εκμετάλλευση. Τα θύματα μετά την αγορά τους από κάποιον τρίτο καθίστανται «ιδιοκτησία» του αγοραστή στη χώρα υποδοχής και αντιμετωπίζονται ως αντικείμενα. Σε πολλές περιπτώσεις οι άνθρωποι αυτοί κρατούνται φυλακισμένα σε χώρους χωρίς τροφή και υπόκεινται σε βασανισμούς και εκπόρνευση παρά τη θέλησή τους. Αρκετά από τα θύματα αυτά καταλήγουν σε αρκετά άσχημη ψυχολογική και σωματική κατάσταση ή ακόμη καταλήγουν και στο θάνατο.
- Η εμπορία ανθρώπων με σκοπό την ακόλουθη εμπορία οργάνων.
Ποια είναι η λύση;
Το trafficking έχει αναγνωριστεί διεθνώς ως έγκλημα τόσο από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών όσο και από πολλά κράτη παγκοσμίως. Οι κυβερνήσεις προσπαθούν να εξαλείψουν το φαινόμενο με νομοθεσίες κατά των δουλεμπόρων. Το ζήτημα της σύγχρονης εμπορίας ανθρώπων, ωστόσο, αποτελεί μια πραγματικότητα που συγκροτείται από το τρίπτυχο δουλέμπορος-θύμα-πελάτης. Συνεπώς, το εμπόριο ανθρώπων βασίζεται πάνω στην λογική της προσφοράς και ζήτησης. Όσο υφίστανται πελάτες τόσο θα υφίστανται και οι έμποροι. Συνεπώς, η ευθύνη ανήκει τόσο στους δουλεμπόρους όσο και στους πελάτες τους. Όμως, στο όνομα του κέρδους των δουλεμπόρων και της ικανοποίησης των αναγκών των πελατών θυσιάζονται ετησίως εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπων που απαγάγονται ή εξαπατώνται. Επομένως, πρόκειται για μια αμφίδρομη ευθύνη.
Παγκοσμίως, υπάρχουν ιδιαίτερα αυστηροί νόμοι για την εμπορία ανθρώπων. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια υπήρξε η ποινικοποίηση και του πελάτη θύματος trafficking. Αυτή η κίνηση έχει ως στόχο την καταπολέμηση του δουλεμπορίου από τη ρίζα του. Από το 2000 ο Ο.Η.Ε. κατοχύρωσε το Πρωτόκολλο για την Πρόληψη, Καταστολή και Τιμωρία της Παράνομης Διακίνησης Προσώπων ή απλά Συνθήκη του Παλέρμο σε μια προσπάθεια να καταπολεμήσει τη ραγδαία αύξηση του δουλεμπορίου.
Στην Ελλάδα από τη δεκαετία του 1950 υπάρχουν διάσπαρτοι νόμοι του Ποινικού Κώδικα που αφορούν τη δουλεία και την παράνομη εκπόρνευση. Από το το 2002 που θεσπίστηκε ο νόμος 3064, παρέχεται προστασία απέναντι στα θύματα σεξουαλικού trafficking. Διώκονται συνεπώς δια νόμου οι δουλέμποροι. Μέσω της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων από το 2004 υπάρχει οργανωμένο σχέδιο από την πολιτεία για την προστασία των θυμάτων του trafficking, που αφορά κυρίως τα θύματα σεξουαλικής εκμετάλλευσης, με την παροχή βοήθειας και διαδικασιών για την νόμιμη ένταξή τους στην χώρα υποδοχής, κέντρα υποστήριξης θυμάτων trafficking και διακρατικές συνεργασίες για την καταπολέμηση του φαινομένου. Μάλιστα για την στήριξη γυναικών που υπόκεινται κακοποίηση υπάρχει η 24ωρη τηλεφωνική γραμμή 15900 για καταγγελίες και ενημέρωση. Το 2005 ψηφίσθηκε ο νόμος 3386 στην Ελλάδα που διευκολύνει την στήριξη των θυμάτων δουλεμπορίας στις δίκες έναντι των κατηγορούμενων δουλεμπόρων με χορήγηση χρόνου περίσκεψης ενός μήνα (κατά τον οποίο το θύμα έχει τη δυνατότητα να συνέλθει από την κακοποίηση και να αποφασίσει να στραφεί στις αστυνομικές αρχές και νομικά εναντίον των δουλεμπόρων τους), την παροχή άδειας παραμονής, τη δωρεάν νομική βοήθεια, τις δωρεάν υπηρεσίες μετάφρασης και χορήγησης ιατροφαρμακευτικής βοήθειας. Ο πολύ ζωτικός χρόνος περίσκεψης αυξήθηκε στους 3 μήνες για τα ενήλικα θύματα trafficking και 5 μήνες για τα ανήλικα θύματα το 2010 με την υπογραφή της Συνθήκης του Παλέρμο και την κατοχύρωση του νόμου 3875/2010. Βοήθεια στα θύματα trafficking παρέχονται επίσης από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Διάφορες καμπάνιες και διαφημίσεις υπέρ των θυμάτων trafficking διενεργούνται ανά τακτά διαστήματα, καθώς επίσης και συνέδρια και σεμινάρια σε μια προσπάθεια εξάλειψης του φαινομένου. Στην Ελλάδα ωστόσο δεν ποινικοποιείται μόνο η πράξη των δουλεμπόρων με το νόμο του 2002, αλλά ποινικοποιείται και η πράξη του πελάτη εναντίον του θύματος trafficking με το άρθρο 338 του Ποινικού Κώδικα σε μια προσπάθεια να καταπολεμηθεί, τουλάχιστον στον ελληνικό χώρο η ρίζα του προβλήματος.