Ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα του 20ού αιώνα, η Οκτωβριανή Επανάσταση των Μπολσεβίκων στη Ρωσία, έκλεισε έναν αιώνα. Αυτό μας έδωσε την αφορμή να μελετήσουμε τη σημαντικότερη, ίσως, ταινία που γέννησε η Σοβιετική Ένωση στα 75 χρόνια ιστορίας της, την ταίνια-σταθμό του μεγάλου Sergei Eisenstein που εξακολουθεί να επηρεάζει τον κινηματογράφο.
Το Θωρηκτό Ποτέμκιν (ΕΣΣΔ, 1925) – Ιστορικό δράμα, 75΄
Σκηνοθεσία: Sergei Eisenstein
Σενάριο: Sergei Eisenstein & Nina Agadzhanova
Πρωταγωνιστούν: Aleksandr Antonov, Vladimir Barsky, Grigori Aleksandrov
Το 1905, οι ναύτες ενός ρωσικού θωρηκτού ξεσηκώνονται και επιχειρούν ανταρσία, την οποία η τυραννική διοίκηση του πλοίου επιχειρεί να καταπνίξει στο αίμα. Σύντομα οι ναύτες-αντάρτες θα ενωθούν με τα πλήθη στην Οδησσό και θα διαμαρτυρηθούν απέναντι στην τσαρική ηγεμονία της εποχής.
Για να μιλήσουμε για την ταινία αυτή, είναι απαραίτητο να εξετάσουμε το χωροχρονικό πλαίσιο, κινηματογραφικό και μη, στο οποίο γυρίστηκε. Το 1925 ο κινηματογράφος ήταν ακόμη μια “ανήλικη” τέχνη, χωρίς ήχο, με πρωτόγονα τεχνικά μέσα, αλλά ταχεία εξέλιξη: οι πρώτοι αστέρες σε ΗΠΑ και Ευρώπη είχαν κάνει την εμφάνισή τους. Ηθοποιοί όπως ο Τσάρλι Τσάπλιν, ο Ροδόλφο Βαλεντίνο και η Γκρέτα Γκάρμπο, καθώς και σκηνοθέτες όπως ο D.W. Griffith και ο F.W. Murnau ήταν ήδη επιτυχημένοι και ο κινηματογράφος έδειχνε, σωστά όπως αποδείχθηκε, να αποτελεί την “τέχνη του μέλλοντος”.
Ακόμα πιο νέο από την έβδομη τέχνη, ωστόσο, ήταν το τεράστιο κομμουνιστικό κράτος, το πρώτο του είδους του παγκοσμίως, της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1925, ο Στάλιν είχε μόλις εδραιώσει την κυριαρχία του στην κυβέρνηση και είχε αντιληφθεί πως η αναπτυσσόμενη αυτή τέχνη αποτελούσε ιδανικό μέσο για καθεστωτική προπαγάνδα αλλά και καθαρά προσωπικούς στόχους. Έτσι, προώθησε ταινίες που εξυμνούν την κομμουνιστική ιδεολογία, αντιπαραθέτοντάς την με το αυταρχικό τσαρικό καθεστώς το οποίο ανέτρεψαν οι Μπολσεβίκοι. Μεγαλύτερο ταλέντο, και άρα αρωγός του στην προσπάθεια αυτή, ο Σεργκέι Αϊζενστάιν, που ήδη είχε γυρίσει μια ταινία-σταθμό για το ρωσικό κινηματογράφο, την Απεργία (αρχές 1925).
Όπως στις περισσότερες ταινίες του μεγάλου αυτού δημιουργού, έτσι κι εδώ, το σενάριο προέρχεται από αληθινή ιστορία, την οποία ο σκηνοθέτης διαμόρφωσε έτσι ώστε να εξυμνεί όσο το δυνατόν το κομμουνιστικό ιδεώδες. Το πλήρωμα του Θωρηκτού Ποτέμκιν, στα πλαίσια του Ρωσοϊαπωνικού πολέμου, πραγματοποίησε ανταρσία και κατέπλευσε στην Οδησσό, στην οποία ήδη εξελίσσονταν ταραχές μεταξύ των τσαρικών δυνάμεων και αντιφρονούντων. Το όλο γεγονός αποτελούσε σύμβολο της επανάστασης του προλεταριάτου απέναντι στην καταπίεση του Τσάρου και ήταν λογικό να αποτελέσει έμπνευση για μια τόσο μεγάλη παραγωγή.
Το ευτύχημα για τον Αϊζενστάιν ήταν πως, για τους Σοβιετικούς, η ιεραρχία μιας ταινίας αντανακλούσε την συγκεντρωτική κυβέρνηση της χώρας: ο σκηνοθέτης ήταν ο απόλυτος, αδιαμφισβήτητος “δικτάτορας” και οι ηθοποιοί δεν ήταν παρά μέρος ενός συνόλου που επιτελεί έναν κοινό σκοπό, χωρίς δυνατότητα ανάπτυξης προσωπικών πρωτοβουλιών. Έτσι, ο μεγάλος Ρώσος αφέθηκε ελεύθερος να ξεδιπλώσει το μεγάλο ταλέντο του στη σκηνοθεσία, το σενάριο και το μοντάζ, υπογράφοντας σκηνές που άλλαξαν το ρου του παγκόσμιου κινηματογράφου, με κορυφαία τα περίφημα “σκαλιά της Οδησσού” (φωτό κάτω).
Ακόμη και ο πιο φανατικός αντικομμουνιστής οφείλει να παραδεχθεί όχι μόνο το σκηνοθετικό ταλέντο του Αϊζενστάιν, που με πρωτόγονα μέσα κατόρθωσε να γυρίσει σκηνές που οποιοσδήποτε άλλος δε θα επιχειρούσε καν, αλλά και την αποτελεσματικότητα της προπαγάνδας του. Η ταινία περνά το μήνυμά της υπέρ του κομμουνισμού και των Μπολσεβίκων αρκετά ξεκάθαρα για να σε επηρεάσει, αλλά όχι τόσο για να τη θεωρήσεις υπερβολική ή να μην παρατηρήσεις τη γενικότερη αρτιότητά της. Η κόκκινη σημαία που ανεμίζει στο φινάλε (σε μια εποχή που το χρώμα στον κινηματογράφο ήταν κάτι πρωτόγνωρο) αποτελεί το επιστέγασμα της τεχνικής του Αϊζενστάιν: η τεχνολογική και καλλιτεχνική ποιότητα σε συνδυασμό μ΄ ένα σενάριο γεμάτο δράμα και σασπένς πετυχαίνει μ΄ένα σμπάρο δυο τρυγόνια: ψυχαγωγεί και συναρπάζει το κοινό, και ταυτόχρονα το κάνει να ταυτιστεί με τα κομμουνιστικά ιδεώδη που προβάλλει.
Προφανώς ο θεατής του 2017 είναι δύσκολο να εκτιμήσει αυτή την ταινία. Χωρίς ήχο, χωρίς χρώμα και γυρισμένη μ΄ έναν τρόπο τελείως διαφορετικό από τα σημερινά φιλμ, δε μπορεί να τον “κρατήσει” εύκολα, ενώ το προπαγανδιστικό της στιλ μπορεί να τον εκνευρίσει (εκτός, φυσικά, εάν ταυτίζεται μ΄ αυτό). Παρ΄ όλα αυτά, το Θωρηκτό Ποτέμκιν αποτελεί θαυμάσιο αντικείμενο μελέτης τόσο για την εξέλιξη της υπέροχης αυτής τέχνης, όσο και για την τεράστια και πανίσχυρη προπαγανδιστική μηχανή που διέθετε το καθεστώς της ΕΣΣΔ, ενώ αποτελεί ιδανικό δείγμα της δύναμης που έχει και ο κινηματογράφος -και είχε ακόμη και πριν 92 χρόνια- στο να διαμορφώνει ιδέες και συνειδήσεις του κοινού.
Στο πρώτο βίντεο μπορείτε να δείτε ολόκληρη την ταινία, με ελληνικούς υπέρτιτλους.
https://www.youtube.com/watch?v=Ju9tPKCUn9s
